Print

Kuyobololwa kwa Isilayeli

Eeci cibalo tacili ca WLC. Eelyo notubelesya zilembedwe aabalembi balaanze lya nkamu, tusimba buyo zyeezyo zyeendelana 100% a Bbaibbele a lusyomo lwesu cino ciindi munkamu ya WLC. Aboobo eezyo zibalo inga zyalanganyigwa kuti nzya nkamu ya WLC. Twakalelekwa kapati amulimo wabalanda ba Yahuwah banjaanji. Pele tatukulwaizyi ndinywe nobeenzuma kutalika kubala zyaalembwa abantu aabo. Eezyo nzibaalemba, twakazigwisya mumalembe eesu nkaambo kanjaanji zililubide akubaa tumpenda. Cintu cuusisya ncakuti tucilangaula mbungano yamilimo iitakwe kampenda. Ikuti konyandidwe nkaambo ka [zibalo/milumbe] iitali ya WLC, kobikkila maanu ku Tusimpi 4:18. Kuteelela kwesu nkwakuti kasimpe Kakwe kalazyokoloka, eelyo mumuni nuuyaa kumwesya munzila yesu. Tulakayandisya kasimpe kwiinda buumi, nkanko tulavwuntauzya kufumbwa nkokakonzya kujanwa.

Kuyobololwa kwa Isilayeli

Kuyobolola Isilayeli nkwaambilizya kwiindulukidwe ziindi zinjaanji mu Bbaibbele, kulaambidwe amutumpango tunjaanji. BamaJuuda bakali mwaikizyenye munyika yoonse kwa myaka iili 1,900, alimwi nokuba boobo, muciindi eeco, bakazwidilila kubunganya ziyanza zyabo abupaizi bwabo. Mumyaka yainda misyoonto, bakabunganyigwa mbuli cisi nokuba kuti kwakali buyumuyumu. Eeci inga cinooli cakali mbuli kujosyela nyika ku bantu banyenzi baku Amelika! Eeco inga caba cintu cikonzyeka kapati—mbwaanga bantu banyenzi tiibakamwaikizyenye munyika yoonse kusikila kakwiindide munsaa zyuulu zyobile zya myaka.

Atulangelange kwaambilizya ooko Bbaibbele nkolijisi mukaambo aaka. Anselelo aawa kuli cibeela ca mulongo wa tumpango twaambilizya kuyobololwa kwa Isilayeli. Kutegwa ubone mulongo mulamfu, langa kaambo kalembedwe kumamanino aacibalo [i]

Kuyobololwa muli Izaya

Atulange cibalo eeci mubunkutwe cakutontonkanya:

(Izaya. 11:11-12 NASB) Mpoonya ciyoocitika kuti mubuzuba oobo Yahuwah uyoobayobola alimwi kwa ciindi cabili akwaanza kwakwe bantu Bakwe, aabo bayoocaalizya kuzwa ku Assyria, Egipiti, Patulos, Cush, Elamu, Shina, Hamati, a kuzyila ku nsumbu zya mulwizi. 12 Alimwi uyooyimikizya citondezyo ca bulelo bwakwe ku masi woonse, akubunganya baabo bakatandwa kuzwa mu Isilayeli, alimwi uyoobunganya baabo bakatandwa bana Isilayeli, akubunganya bakatandwa kuzwa muli Judah akuzwa muzyooko zya nyika zyone.

Kutaanguna, ooko takuli kwaambilizya kuyobolola kwa mubweendelezi bwa Ezula a Nehemiya nkaambo cilisalizyidwe kwaambwa kuti bayooyobololwa “ciindi cabili.” Izaya wakalemba makani aakwe kacitaninga sika ciindi ca kumwayika mubulelo bwa Nebuchadnezzala (musela wa 8th kataninga zyalwa Messiah). Kuzyokela kuzwa ku buzike ku Bbabbuloni aku Assyria nkobaatandidwe, ooko kwakali “kuyobololwa kutaanzi” (Izaya. 10:20-27; 44:26-45:8). Kuyungizya waawo, eeci inga tiicaambilizya ku kubunganya kwa ciindi ca Kulonga mubusololi bwa Mozesi nkaambo Izaya wakasyomezya kuti “basyaalizi” bayoobunganyigwa. Kulonga tiikwakali kwa basyaalizi; boonse bana Isilayeli aabo bakabunganyigwa ciindi eeco.

Cabili, eeci cibalo caamba kuti ooko kuyooba kubunganya kuzwa munyika yoonse (“kuzwa mu nsumbu zya mu lwizi…kuzwa muzyooko zya nyika zyone”) kuleka kubunganya kuzwa mu cooko comwe buyo pe.

Catatu, ncociiminina cini cipandulula kuti ooko kubunganyigwa kuzwa mu nyika yoonse kuyooba kumamanino aamisela yoonse. Mu tumpango 1-5, Izaya ubandika makanaa Mutabi (Messiah). Mu kampango 6-9, ubandika bulelo buna Messiah.

Mutumpango 10-16, ukanana mapolitikisi aana Isilayeli naa kubunganyigwa kwabo mubuntu susu. Mu caandaano 12:1-6, walo ukanana kubunganyigwa mumoza kwa bana Isilayeli. Eeci cinooli muciindi ca Mwami Messiah (kampango.10). Izaya waambilizya “Muyanda wa Jesse,” ooyo weendelana antoomwe a Messiah.

Cane, walo ugaminide kwaamba masi aayo bamaJuuda nkobayooyoboloka. Kujatikizya kuyobololwa kutaanzi kwa Ezula a Nehemiya, Eugenie Johnston ulemba kuti:

Kusikila bamaJuuda bali munsaa zyuulu zili makumi osanwe kuzwa ku Bbaubbuloni bakabweeda mpeenya aawo mubusololi bwa Zelubbabeli (Nehemiya. 7:6-7, 66-67). Kakwiindide kusikila munsaa mwaanda wa myaka aakale, Nehemiya wakasolweda nkamu iimbi kuzwa ku Shushani ku Persia (Nehemiya. 1:1; 2:1-11). Kunyina masena aambi aambidwe ooko bamaJuuda nkubaayoboloka. Akataa mazina aa bamaJuuda aabo bakabweeda, tulajana mazina aaku Bbabbuloni aku Persia, eeco kacitondezya kuti bamaJuuda bakali kukkala amumasena aaya pele kakwiina bumboni bwa kuyoboloka kuzwa mumasena aambi.

Sunu, twabona kuti kwakali kulonga kuzwa mumasena aayo Izaya ngaakagaminide kwaamba:

Myeelwe ya Kuyobololwa kuzwa mu Masi

Cisi

Mweelwe wa BamaJuuda (1948)

Mweelwe wa bamaJuuda (Sunu)

Egipita

66,000 BamaJuuda.

Myaanda yongaye buyo.

Assyria aku Bbabbuloni

(cisi ca Iraq ca mazubaano)

150,000 BamaJuuda.

Mbasyoonto kusika 10!

Hamath

(cisi ca Syria ca mazubaano)

15,000 BamaJuuda.

Balaceya kusika 100.

Elamu

(cisi ca Persia mazubaano, mpoonya cakaba Iran)

95,000 BamaJuuda.

20,000 kusikila 25,000.

 

Kuyobololwa muli Jelemiya

Jelemiya ulemba kuti:

(Jelemiya. 31:38-40 NASB) “Amulange, Mazuba ayoosika, mbwaamba Mwami Yahuwah, neyooyakulula munzi wa Jelusalemu kuzwa kuŋanda ndamfu yakusompelela ya Hananeli kuyoosika kumulyango wakucooko. 39Munyinza wawo uyootalikila kumbo mane do kucilundu ca Galebu waakunyonena ku Gowa. 40Kkuti lyoonse oomo muzikkilwa bafu atwe molisowelwa, amyuunda iili mukkuti lya Kidiloni kuyoosika kumulyango wamabbiza kujwe, buyooba busena busalala ku Mwami Yahuwah. Munzi ooyu tuukamwaigwi limbi nikuba kuzyulwa nikuba kunyonyoonwa kukabe kutamani.”

Mweengwe wamamanino mukaambo aaka ulayandika kapati nkaambo Yahuwah usyomya kuti bamaJuuda tabakaatulwi kabili caakwiinda ciindi eeco. Eeci ncobeni inga tiicaambilizya kuyobololwa kutaanzi pe. Kusanganya waawo, John Walvoord uyungizya kwaamba kuti, “Cilaambilizyidwe kuti Isilayeli uyoozyokela ku nyika akuti Jelusalema uyooyakwa mubusena bugaminide bumwi oobo butaninga yakidwe. Cikondelezya ncakuti, oobu busena bwini bwakayakwa ncobeni cibeela ca munzi wa Jelusalema wa mazubaano mukuzuzika cishinshimi eeci.”

Kuyobololwa muli Ezekiya

Ezekiya ulemba kuti:

(Ezekiya. 37:11-12, 14, 21-22, 25 NASB) “Mpawo Mwami Yahuwah wakati kulindime, “Yebo omuntu, mafuwa aaya mmusyobo wa Isilayeli woonse. Balati, ‘Mafuwa eesu akayuma, tunyina lulangilo, twanyonyoonwa.”, 12Nkaako sinsima, waambe kuti kulimbabo, mboobu mbwaamba Mwami Yahuwah ulati, ‘Nywebo nobantu bangu, ndiyanda kujalula zyuumbwe zyanu kuti ndimugwisye mulinzizyo, ndamuboozya kunyika ya Isilayeli. 14Njoomubikka Muuya wangu, aboobo muyoopona, njoomupilusya munyika yanu. Eelyo muyooziba kuti mebo nde Mwami Yahuwah ndime ndaamba, alimwi ndime ndacicita, mbwaamba Mwami Yahuwah.” ubaambile kuti, Mboobu mbwaamba Mwami Yahuwah ulati, 21‘Ndiyoogwisya Baisilayeli kuzwa muzisi oomo mobabede. Ndiyoobayobolola kuzwa mumabazu woonse akubaboozya kunyika yabo beni. 22Ndiyoobacita musyobo omwe munyika, muzilundu zya Isilayeli. Kuyooba mwami omwe wabo boonse, tabakabi misyobo yobilo limbi pe, nokuba kwaandaanyizigwa muzisi zyobilo pe. 25Bayookkala munyika eeyo njindakapa Jakobo mubelesi wangu, nyika eeyo yakakkede basikale banu. Balo abana babana babo bayookkala oomo kwalyoonse alyoonse, eelyo Devedi mubelesi wangu nguuyoobalela kwalyoonse alyoonse.

Eeci cibalo caambilizya mamanino aamusela wa bantu nkaambo ciguminizya kuboola kwa Messiah (“Davida mulanda Wangu uyooba mwanaa mwami lyoonse…” kampango 25). Eeci tacininga citika pe, aboobo tulangila kuti eeci ciyoocitika kumbelaa mazuba. Ikuti yebo wabala cibalo coonse, Ezekiya upandulula cilengaano ca mafuwa aabantu aabunganyigwa antoomwe akubambwa muciimo ca bantu bazumi. Pobwe lya Pentekkositi lisendekezya kuti eeci cibalo inga kunooli caamba mulongo wazintu zicitika kuleka cintu cicitika mu busiku bomwe. Mafuwa alabaa minyemfu, mpoonya kutola nyama ya mubili, mpoonya eezyo zilavwumbililwa a cikanda. Kumamanino, bakapegwa muuya (naa buumi).[8] Mbweenya buyo, kubunganyigwa kwa bana Isilayeli kwa mazubaano mulimo uulelema uuyaa kucitika kwa ciindi cikubwene, alimwi cisi lwaco nca mfulumende yaansi—kutali ca moza. Aboobo, kuzuzika kwaambilizya ooku kuciboola kumbelaa mazuba.

kuloboka_kwa_Basintolongo

Kuyobololwa muli Hosiya

Kumatalikilo aa Hosiya, Yahuwah wakalailila Hosiya kuti akwate Gomer—muvwuule. Walo wakazyala bana bongaye anguwe, mpoonya wakatalika kuyaa kulalika abanalumi bambi (2:2-7). Mu caandaano 3, Hosiya ulailildwe kubukulusya cilongwe cakwe kuli Gomer. Eeci ncifwanikiso citalika kubaanga ncisobano ca Leza abweende bwakwe ku bana Isilayeli. Yahuwah wakabakwata, mpoonya Isilayeli wakamusiya akuyaa kwiingaila kutobela mituni, pele walo wakazumanana kusyomeka kuli nguwe. Mu caandaano 3, Hosiya waambilizya cintu cikondelezya ca Isilayeli:

(Hosiya. 3:4-5 NASB) Mbubonya oobo kwaciindi cilamfu Baisilayeli bayookkala kabatakwe bami naa basololi, kabatapaizyi naa kuyaka misumpuululu, kabanyina makakata aakusondya niiba mituni.

Kuzwa waawo BaIsilayeli bayooboola alimwi akuyandaula Mwami Yahuwah wabo, awalunyungu lwa Davida mwami wabo. Ciindi eeco bayoolibombya ku Mwami Yahuwah eelyo bayootambula zyabubotu bwakwe.

“Kakwiina mwami nanka mwanaa mwami….” Bantu bayooleka kubaa muleli wa mapolitikisi.
“Kakwiina cituuzyo nokuba musemo uusetekene….” Bantu bayoobula milimo ya bupaizi.
“Kakwiina makakata aakusondya nokuba zibumbwa zyaa munzi….” Bantu bayoocaala kabatakwe bupaizi bwa kasimpe nokuba bwa kubeja (c.f. 2 Bami 23; Ezula 2:63).

John Bloom upa majwi aakuti, “Ibbuku lisandulula mabala Encyclopaedia Judaica, kujanza limwi, lisyoma kuti ‘bapaizi bakaswaangana antoomwe abantu bacisi bamwi alimwi eeco kakwiindide myaka 20 kuzwa nikwaali kudilimuna munzi, ba Sanihedulini ku Jabneh [Jamnia] bakeendelezya tempele, ‘zituuzyo zyakaatulwa akubikkwa bwaabi a kweempwa.’ Nokuba buti, kusikila munsaa mwaka AD 100, bamaJuuda ‘bakanyina cituuzyo a (mukonzyanyo wa) makakatya aakusondya.’ Oobu bweende bwa zintu bwakazumanana kusikila buzuba buno.

Hosiya ulemba kuti,

(Hosiya. 3:5 NASB) Kuzwa waawo BaIsilayeli bayooboola alimwi akuyandaula Mwami Yahuwah wabo [kubukulusya bupaizi], walunyungu lwa Devedi mwami wabo [kuyakulula mapolitikisi]. Ciindi eeco balo bayoolibombya ku Mwami Yahuwah eelyo bayootambula zyabubotu bwakwe mumazuba aa kumacaalizyo.

Kumamanino, Hosiya ulangila kuti Isilayeli uyooyobololwa mumapolitikisi amu bupaizi kumamanino aa musela wa bantu.

Kuyobololwa muli Zekaliya

Zekaliya ulemba kuti,

(Zekaliya. 10:8-10 NASB) “Njoosibilila koobolola mbabo akubabunganya. Nkaambo Ime kasimpe njoobanununa, bayoovwula mbuli mbubakabede kusaanguna. 9Nokuba kuti ndakabamwaisya akati kabantu bambi, pele nomuba mumasi aali kulaale banoondiyeeya. Balo abana babo banoopona, eelyo bayoopiluka. 10Ndiyoobaleta kuzwa ku Ijipiti, akubayobolola kuzwa ku Asiliya. Ndiyoobaleta ku Giliyadi aku Lebanoni, nkabela ooko kusikila bakaate kukabule aakukkala.

Eeci tacikonzyi kwiiminina kutandwa kutaanzi mucisi nkaambo eeli bbuku libikkide kutandwa ooko kumbelaa ciindi! Gleason Archer upa musela wa bbuku lya Zekaliya akataa myaka ya 520 a 480 B.C. Basicikolo batasalululi abalo bapa musela wa bbuku eeli kumbele kwini.[11] Awalo, Zekaliya ulaambilizya “masi aali kulaale”—kuleka buyo Egipita a Assyria (c.f. Zekaliya. 12:6).

Kuyobololwa mu Cizuminano Cipya

Yahushua wakati,

(Luuka. 21:24 NLT) Bamwi [BamaJuuda] bayooyaswa amapanga akujaigwa, alimwi bamwi bayootolwa mubuzike muzisi zyoonse zyaanyika, Jelusalemu uyoolyataukwa mane KUSIKILA ciindi cabamasi cikamane.

Aawa bbala libeleka mulimo ndyakuti “kusikila….” BaLoma bakadilimuna munzi wa Jelusalema a Tempele mu A.D. 70. Nokuba boobo, bamaJuuda bakagwisyigwa kaindi kasyoonto buyo buyo munyika yabo, pele bakacili kuyootambula nyika eeyo. Kumamanino aa musela, Zekaliya upa cifwanikiso ca munzi wa Jelusalema kuuli mu maanza aa bamaJuuda (Zekaliya. 12 a 14).

Cilakondelezya kuti, kuyobololwa kwa cisi ca Isilayeli kwakali kulangilwa–kutali buyo mu cibalo comwe –pele mu makumi-makumi atubili aazibalo zya Bbaibbele. Balembi banjaanji ba Bbaibbele (mu Cizuminano Cakale a Cipya) bakali kusyoma kuti Leza uyooyobolola cisi ca Isilayeli mbuli cisi cililela munyika yabo ntaanzi. Mumyaka iili makumi osanwe yainda, ooku kulangila kwakatalika kulibonya. John Walvoord waamba kuti, “Kuyobolola Isilayeli ku nyika yabo yansiku akubamba mfulumende ya mapolitikisi ncintu citeezyekwi mumusela wa mazubaano.”

Mulongo wa Ciindi ca BamaJuuda mu Nyika ya Cisyomyo

Mulongo wa Ciindi

Cintu caatola busena

(Matalikilo. 11) Munsaa 2,000 B.C.

Abrahamu wakaitwa aa Leza kuzwa munyika ya Uli kuya ku Nyika ya Cisyomyo, pele taakiikona nyika eeyo.

(Matalikilo. 37-50) Munsaa 1,800 B.C.

Josefa wakasolweda ba Hebulayo kuyooyaka maanda aabo ku Egipita nkaambo ka Cimpayuma.

(Kulonga) Munsaa 1,445 B.C.

Mozesi wakasolweda ba Hebulayo basike kuzwa mu Egipita kuya ku Nyika ya Cisyomyo. Balo bakabisyila Yahuwah (Kulonga. 32), alimwi bakasinganyigwa kwiingaila kwa myaka 40 kusikila boonse bazyalai bakakolede nibakamana kufwa.

(Joshuwa) Munsaa 1,400 B.C.

Kakwiindide myaka 40 kuzwa nibaatalikide, Joshuwa a Calebi bakasolweda BaHebulayo kuya mu Nyika ya Cisyomyo.

(Babetesi) Munsaa 1,300 B.C.

Cisi cakanyina busolozi. Ciinduluko cakali kumvwika ncakuti bakali kuyanda mwami (Babetesi. 21:25).

(1 Samueli) Munsaa 1,000 B.C.

Yahuwah wakaimikizya Saulu kuti abe mwami mutaanzi wa cisi ca Isilayeli.

(2 Samueli) Munsaa 1,000 B.C.

Davida wakakona cuuno ca mwami Saulu akutalika kuleka naakaindide.

(1 a 2 Bami) Munsaa 900 B.C.

Solomoni –mwanaa Davida – wakazumizya ba Hebulayo banalumi kukwata bamakaintu bakomba mituni. Mpoonya kukomba mituni kwakayambukila mu cisi ca Isilayeli.

(Izaya; Amosi; Hosiya) Munsaa 750 B.C.

BamaJuuda tiibakazuzika cilongwe cabo kuli Yahuwah (Ciibalusyo. 28; BaLevi. 26). Aboobo, aaba bashimshimi bakacenjezya bamaJuuda cisubulo ca kufumpwa aabaku Assyria.

(2 Bami 17) 721 B.C.

Aciindi eeci mumusela wa Isilayeli, cisi cakali komweedwe muzyooko zyobile –Isilayeli kutuzya kunyika a Judah kutozya kumusanza. Ba Assyria bwakafumpa mikowa iili kkumi ya kunyika lya (Isilayeli).

(Jelemiya. 29:10) Munsaa 650 B.C.

Muciindi eeci, Jelemiya wakaambilizya kuti Isilayeli nkkuli kumusanza (Judah) uyoofumpwa akutanfwa mucisi. Walo wakaambilizya kuti eeci ciyootola myaka iili 70.

(Daniele) Munsaa 600 B.C.

Inyika ya kumusanza (Judah) yakafumpwa akuba mubweendelezi buna Bbaibbuloni, mbeenya Jelemiya mbwaakashinshima. Eeyi yakali nyika yakasyeede ku musanza. BamaJuuda boonse bakatandwa mu cisi.

(Ezula a Nehemiya) Munsaa 500 B.C.

Kakwiindide kutandwa mu cisi, bamaJuuda bakajosyegwa alimwi munyika. Ibbuku lya ezula lipandulula mbubaayakulula bwaanda bwa malambo.

350 B.C.

Alexander mu Giliki wakafumpa bamaJuudaeeci cakalaambidwe mubbuku lya Daiele (Daniele. 8), pele tiicakalembwa mu Cizuminano Cakale. Eeci cakacitika muciindi cakataa zizuminano (ciindi cilaakati ka Cizuminano Cakale a Cipya).

167 B.C.

Imwee;ewe wa bamaJuuda bakazangila mflumende aciindi eeci cakali kwiitwa kuti nciindi ca kuzamga kuna Maccabesi), mpoonya bakatanda bama Giliki kuzwa mu Isilayeli.

63 B.C.

BaLoma bakafumpa akutola bamaJuuda alimwi. Beendelezi bakaletwa kuzyoolela bamaJuuda aku akubwezelela zikwelete. Mweendelezi aciindi ca Yahushua wakali Pontius Pilate.

A.D. 33

Yahushua waakankaminwa. Cikombelo cakatalika mubuzuba bwa Pentekkositi (Milimo 2).

A.D. 70

Tito—silumba mupati waku Loma—wakalailila kuti Jelusalema a Tempele zidilimunwe. Josephus wakalemba kuti kwakajayigwa bali cuulunzuma a mwaanda omwe.

A.D. 132-136

Simon mwanaa Kokhba wakatembaulwa kubaanga ngu messiah, ooyo wakali kunga waleta lwaanguluko ku Jelusalema. Loma wakatumina impi zili cisambomwe yomwe yomwe kiijisi basilumamba zyuulu kkumi aabili kuti azyoonyonyoone buzangi oobut. Aboobo cakatobela cakali cakuti buzangi buna Bar Kokhba ncakuti, bamaJuuda boonse bakalesyegwa kusika ku munzi wa Jelusalema.

Mumyaka ya A.D. 700

Bantu ba Abbasid bakabweza nyika muciindi eeci. Bakasunga nyika kusikila mu musela wa 20th. AntKulwana buJuuda kwakazumanana. BamaJuuda bakaba banalumi abamakaintu batakwe cisi. Kuyeeyelana atwaambo twa masendekezya twakabazinguluka, nkaambo bakali bantu bakali kujanwa kuli koonse atalaa Nyika. Bantu bakatalika kucimwa bamuzwa kule aaba, mpampawo aawo aakatalikila kucimwa buJuuda.

1881

Aciindi eeci, kwakali kusikila munsaa 25,000 baJuuda bakali kukkala mu Isilayeli.

1914

Aciindi eeci (kumatalikilo aa Nkondo Ntaanzi mu Nyika Yoonse), kwakali kusikila munsaa 80,000 bamaJuuda bakali kukkala mu Isilayeli.

1939

Kusikila kumatalikilo aa Nkondo Yabili mu Nyika Yoonse, kwakali kusikila munsaa bamaJuuda 400,000 bakali kukkala mu Nyika ya Cisyomyo. Eelyo milazyo ya Mbungango ya Masi, Sibbuku wa Masi muna Britain wakabikka mumulazyo cisi cabo, pele kunyina wakabapa bulemu nokuba kubateelela. Milawo ya Kuyobololwa kwa BamaJuuda (yaba Alabu) yakali miyumu akuminya.

1945

Niyaayinda Nkondo Yabili mu Nyika Yoonse, bamaJuuda bakafwidwa nkumbu munyika yoonse akaambo ka kucimwa buJuuda mu Bulelo Bwatatu bwa Hitler.

1948

Baku Britain bakapa nyika ya Palestine (Nyika ya Cisyomyo) ku mbungano ya Masi aa Kamantene. Ba UN bakaabanya nyika kuti ibe yaba cisi caba Alabu aca bamaJuuda. 650,000 baJuuda bakakkala munyika ya Isilayeli aciindi eeci. Kwakaba kuvwuzyanya bantu kapati munyika.

Kaanda Kaniini 14, 1948

Baku Britain bakayaamuka. Isilayeli wakalyaamba kuba cisi cililelede. Kabutaninga mana buzuba oobo, Egipita, Jordani, Iraq, Syria, Lebanon, a Saudi Arabia bakatanga nkondo yakulwana antangalala! Bakabamba zizuminano zya luumuno mwaka wakatobela.

Ganda Pati 5th, 1967

Isilayeli wakalwana Nkondo ya Mazuba Cisambomwe. Eeci cakapa kuti bamaJuuda bakwempe cooko ca nyika kuzwa ku Mufolo wa Suez kusikila ku mulonga wa Jordan, kusanganaya a munzi wa Jelusalema awalo.

Buno Buzuba

Sunu, kuli kusikila munsaa bamaJuuda bali zyuulunzuma cisambomwe mu Isilayeli.

Atulangelange kukazya zishinshimi zya Bbaibbele eezi.

KUKAZYA #1: “Ino kuti Kuyobolola bana Isilayeli kacili buyo cishinshimi cilizuzika lwaco?”

Basikunonga bataminina kuti kunyina citondezya nguzu zya bulemu mu kwaambilizya ooku. Kunze lya boobo, bamaJuuda ba mazubaano bakalizuzikila biyo cishinshimi eeci muli lwabo. BaJuuda aabo babala ma Bbaibbele aabo, aabakulwaizya kuyobolola nyika yabo—aboobo bazuzika “kwaambilizya ooku.” Atulangelange bwiinguzi bobile ku kukazya ooku:

Kutaanguna, mfulumende ya BaLoma tiiyakali kutapaula masi ngiyaazunda. Kunze lya boobo, balo bakali kubadyaaminina pele kababalekede kukkala munyika yokwabo (mbuli mumukozyanyo, Isilayeli mu ciindi ca Messiah). Samuel Kellogg ulembede kuti, “Mbuli kutapaula, ndakomba mubikkile maanu, tacili cintu cicitika nkaambo kakufumpwa cisi cizwa kulaale. BaLoma, mbuli mukonzyanyo, aabo batamwa kutapaula kupati kwa baJuuda kwamamanino, bakazunda masi manjaanji; kanjikanji, bakali kunga balekela masi aayo kuzumanana kukkala munyika yabo kufumbwa biyo kuti kabalibatamika ku munzi wa Loma.”[15] Kuyungizya waawo, bamaJuuda tiibakali kulombozya kusungilizya kuzuzika cibeela ca cishinshimi eeci pe! Josephus wakeezyeezya kuti kwakali mfu zyabantu basika munsaa cuulunzuma azyuulu zili mwaanda zya bamaJuuda mu ciindi eeci.

Cabili, mbuli mbolyaamba Bbaibbale, tacili cintu cikonzyeka kuti bamaJuuda bakazumanana kubaa mukowa kakwiina mfulumende abusena bulaakatikati bwa kukombela. Hosiya wakaambilizya kuti, “Nkaambo bana ba Isilayeli bayoocaala kwa mazuba manjaanji kabatakwe mwami nanka mwanaa mwami, kabatajisi cituuzyo nokuba cipaililo alimwi kabatakwe makakatya aakusondya nokuba mituni ya mumaanda” (Hosiya. 3:4). Hosiya wakaambilizya kuti bamaJuuda bayootapaulwa kwa “mazuba manjaanji” kabatakwe “mwami nokuba mwanaa mwami.” Tiibakali kunga balombozya kuzuzika cishinshimi eeci lwabo pe! Kuyungizya waawo, inga caba cintu cikopa kuzumanana kubaa zina lya cisi kakwiina kubaa mwami nanka mwanaa mwami wakulela cisi. Mbweenya buyo, Ezekiya mbwaakaambilizya kuti mundando wa bami uyoolesyegwa kusikila akasike Mwami Messiah (Ezekiya. 21:25-27 “amusamunune citambala alimwi akusamununa musyini … eeci tacikabi kabili kusikila walo akaboole uuyelede uulaa lwaanguluko”. Isilayeli tajisi mwami kuzwa ceeco ciindi kusikila cecino ciindi (587 B.C.). Ba Maccabeesi tiibakali kuzyila mulunyungu lwa Davida nokuba ku mukowa wa bamaJuuda—alimwi tiibakali bana Helodi.

Catatu, bamaJuuda tiibaabunganyigwa CIINDI COMWE—pele ZYOBILE. Ikuti kuyobolola bana Isilayeli nikwakali kubungana kulaa coolwe kwa bantu baintide mubupaizi, nkabela inga tiikwayandika kupandulua biyo cintu comwe pele zyobile. Aboobo, kulizuzika kwa ciindi comwe ca kuyobololwa inga kwayungizya kulangilwa nkaambo ka ciindi cabili. Kuyobololwa kutaanzi kwakacitika mu busololi bwa Ezula a Nehemiya.

Cane, masi amwi akasoleka kuyoboloka pele akaalilwa. Robert Newman ulemba kuti:

“Nkulangila nzi kuliko ikuti kabunga ka bantu bakatapaudwe munyika yoonse, pele kabacijisi zina ndeenya kwa misela minjaanji nokuba kuti bakkede kulaale anyika yabo, kuti bafutuke kupenzyegwa lyoonse akudyakaizyigwa, alimwi mpoonya bayoboloke kuzyokela kunyika yabo kuti bakaa kulibungebunge? Mbasyoonto bantu ba Cizuminano Cakale baciliko mazubaano mbuli nzubo zyabantu baanzeene: Ibantu baku Mowabu, Edomu, Nabatea, Philistia, aku Assyria boonse bakazimaana, kuzwa nibakasangana aba Alabu abamwi bakali kulongela mucooko eeco. Ba Coptiki (kakutana sika ba Alabu) baku Egipita aba Samalia nkobacili, pele bacisyite muzyooko nokuba munsaa nyika zyabo. Lino kakuli kuvwunduka nkondo ku masi aa Kujwe, ciselabiyo cakkumi ca bantu aaba cakazumanana kubaa zina lya nzubo zyabo mu masena mubaa zyalilwa kwa misela minjaanji. BamaJuuda, aabo bakatapaulwa munyika yoonse, bakalangene aa buyumuyumu loko bwakuti inga bazumanana kwiitwa zina lyabo kabakkede anze lya nyika yabo kwa myaka yiinda zyuulu zyobile. Eeyi mbungano yakamwayikizyanye munyika yakali kuyoozyokela kunyika yabo akuliyakulula lwabili, eeco ncintu nsini mumusela wa bantu. Eeco tacili mbuli bweende bwa cooko ca Balkani caku Soviet cakaindi ooko nzubo zya bantu babulwani nkuzyaayabaila kakwiindide musela wa kusungilizya mfulumende ya mapolitikisi; pele kumwayikizyanya kwa kabunga kasyoonto munyika yoonse, mumasena aatanteene mumanyika aali kulaale pele bakacili kuzumanana kwiitwa zina lyabo lini kwa zyuulu zya myaka. Ambweni mukonzyanyo uuli munsaa ceeco ngwa ba Amishi nanka ba Mennonite bazyokela ku manyika aabo akuyoobamba cisi cipya, nokuba kuti ootu tubunga tulaa misela iili buyo myaanda yosanwe ya myaka.”

Mbuli mbutwabona atala aawa, aabo bantu bakatapaulwa bakasoleka kuzyokela ku nyika zyabo (mbuli bantu Banyenzi baku Amelika), pele eeci tacili cintu cuubauba mbuli bamwi banonga mbobalidunda kutaminina. Ikuti nicali cuubauba boobo, nkaambo nzi makunga aabantu amwi akaalilwa kucita cintu eeci?

Casanu, bamaJuuda bakayoboloka nokuba kuti kwakali kulwanwa kapati. Cuusisya ncakuti, bunji bwa kupenzyegwa ooku akucimwa buJuuda ooko kwakacitwa aabaabo balyaamba kuba Bunakristu. Samuel Kellogg ulemba kuti, “Swebo tucijana bamaJuuda kuti bakali mu mfulumende zya masi aakulaale kwa zisela zyotatwe zya musela wabo. Kwa cisela ca musela wabo, kwiinda myaka iili cuulu a myaanda lusele, bakali tapaudwe kuzwa munyika yabo kuya munsaa cisi cili coonse munyika.”[17] Inga tiikwaba kutukana akucimwa kwaamba kuti aaba baJuuda bakacita caali eeci (kuti bazuzike cishinshimi eeci lwabo beni), mbwaanga kwakali kupenzya bamaJuuda ku Russia aku German. Kellogg ulemba kuti, “Kusikila munsaa mpuwo iili yoonse iinga yazimaanya bantu yakababoolela bamaJuuda mubweende bwa misela, kwiinda cintu cakaboolela cisi cili coonse mu musela, pele nkobacili asunu bakafutuka Ku kukupenzyegwa koonse ooko. Pele kukankaulwa aaba Nazi kwakajaya kusikila zyuulunzuma zili cisambomwe zya bamaJuuda kweendelanya akubbejela kuteeleleka, kwakajayigwa zisela zyobile zya mukowa wabaJuuda ku Bukuwa aciindi eeco.”

kukankaulwa

Kuli biyo kusikila munsaa zyuulunzuma cisambomwe zya bamaJuuda mu Isilayeli sunu. Ooyu ngo munsaa mweelwe wabaabo bakajaigwa muciindi ca Bulelo Bwatatu bwa Hitler. Ikuti eeci cishinshimi nicali kulizuzika, nicaacita boobo muciindi ca buzike. Hitler wakali kuweza bantu aaba munyika ya Bukuwa alimwi akubatola kukujaigwa mumaanda aakujailwa kuti bakaumpwe kabacilanga! Mbombubo, ooku tiikwakali kuyobolola munzila ngubauba bantu bakatapaudwe; wakali mulimo uuminya alimwi akutundulula kuyobolola bantu bakapenzyedwe. Charles Ryrie ulayungizya kuti:

“Mu A.D. 70, kwakaba manyongwe aayinda kucisa aakasikila bamaJuuda. Mumyaka yobile yakaindide, bamajuuda bali 20,000 bakajaigwa a Bantu bamasi ku Caesarea alimwi, mubuzuba bomwe, bantu baku Damasikasi bakakosoola mikosi ya baJuuda basika 10,000. Pele mu A.D. 70, Jelusalema wakakomwa mpoonya Tempele lyakadilimunwa. Kwiinda mitunta iisika 100,000 ya bamaJuuda bakafusilwa ansi kuzwa atalaa bwaanda bwa munzi muciindi ca kucingililwa, alimwi niwakazundwa munzi, mweelwe ngweenya wa bantu wakauzyigwa kutolwa buzike, Umwi wakeezyeezya kuti kwiinda cuulunzuma ca bantu, bakajaigwa mukulwanina munzi wa Jelusalema amu zintu izyakatobela. Inyika tiininga bafwida lubomba bamaJuuda kuzwa ciindi eeco. Mubulelo bwa Muleli Hadrian (A.D. 117-138), baLoma bakadilimuna minzi iisika 985 mu Palestine akujaya banalumi basika 580,000. Banjaanji bamwi bakauzyigwa buzike. Bamaju

Nuda bakatandwa akulesyegwa kusika munsaa Jelusalema, ooyo mulazyo wakazumanana abaleli bakatobela. Misinzo ya Crusade (A.D. 1096 amyaka yakatobela), eeyo yakali kukakatila kufumpa masena aasetekene mu Palestine kunyanga ba Mozilemu, ayalo yakaletelezya kukankaula bamaJuuda baku Bukuwa mbuli cibeela ca nkondo zisetekene. Nokuba ba Englishi aba Frenchi, kusikila mu Musela wa kkumi awatatu, bakakobaula minzi mbwiizulwa iizwide BamaJuuda mu zyooko zyabo. Eelyo Columbus naakabbukizya Amelika, bamaJuuda bakatandwa kuzwa munsaa cooko ca kumbo lya Bukuwa.”[19]

Ciibalusyo cakaambilizya kuti aabo bantu “bayooba cisesemyo, a kaambyo kakuweeluzya akataa bantu boonse ooko Yahuwah nkwayoobatandila” (Ciibalusyo. 28:37). Twakabona kwaambilizya ooku kusikila kwacitika. Masesya aakucimwa bamaJuuda amasendekezya akazinguluka bamaJuuda munzila eeyi.

Cacisambomwe, eelyo bamaJuuda nibakasola kulibungabunga, lyoonse bakali kwaalilwa. BamaJuuda bakasoleka kulizakamuna atalaa Bulelo bwa Loma ziindi zyobile pele bakaalilwa cinicini. Josephus wakeezyeezya kuti

bamaJuuda basika cuulunzuma azyuulu zili mwaanda bakajaigwa mu A.D. 70. Kwakali banjaanji bakalicisa mu Kuzanga kwa kwa Bar Kokhba mu A.D. 132. Nkusikila biyo leelyo masi naakabapa nguzu nibaazumina makani aayo.

Nceciceeci muzeezo wa kucimwa bamaJuuda basimizeezo ncobayeeyela kuti Kukankaulwa kwa bamaJuuda akali masendekezya biyo. Bakasyoma boobu nkaambo mabaJuuda bakatambula nyika yabo nkaambo ka mulandu wa makani aayo. Mbunga ya Masi Aakamantene yakavwootela Isilayeli kuti cibe cisi. Abalo ba Soviet bakavwootela cintu eeco! Pele kusikila nicaacitika eeci, Isilayeli taakali kukonzya kuula nokuba kuuzyigwa zilwanyo. Cisi ca Britain cakasinkilide Isilayeli alumamba lwa mato, akunyanga ntobolo eezyo bamaJuuda nzibakali kusisikizya kuleta mucisi. Mfulumende mbuli yeeyi ya Batasyomi leza (mbuli yaba USSR) tiiyakali kukonzya kuzuzika cishinshimi ca Bbaibbele.

Caciloba, kubamba cisi ca Isilayeli yakali milimo ya mapolitikisi —kutali ya bupaizi. Mizeezo ya Bupaizi bwakunungilila ilakonzya kupandulula kuyandisisya kufundumene alimwi kutasayisayi. Pele tiikonzyi kupandulula kuyobolola bana Isilayeli, nkaambo Isilayeli ncisi ca mapolitikisi—kutali ca bupaizi.[20] Kutegwa oobu bupanduluzi bubeleke kabotu, swebo tweelede kubaa makanze aayandisya kapati bupaizi (nkokuti kusyoma Bbaibbele). Pele kuyobololwa kwa Isilayeli kwakakwelelezyegwa kapati mu mapolitikisi a mumizeezo ya bantu (mbuli ya bupaizi bwa Ziyonizimu, Theodor Herzl). Nokuba mucisi ca mizeezo yabantu eeci Isilayeli wakalaambilizyidwe mu Bbaibbele, eelyo lyaamba kuti kuyobololwa kwa bana Isilayeli mu mapolitikisi kuyoosolweda kubukuluka kwawo mu moza. (Ezekiya. 11:17-20; 36:26-28).

bwaanda

KUKAZYA #2: Kwiingula Richard Carrier

Ime njanda kwiingula kunonga kulangila kwa sikudonaika Richard Carrier. Kunonga kwakwe kulakonzya kujanwa mucibalo eeci “Newman on Prophecy as Miracle” (1999, 2005).

KUKAZYA #1: Hosiya taakaambilizya mweelwe wa mazuba Isilayeli nanoomwayuludwe

KUTAMININA: Carrier utaminina kuti eeci cibalo tacigaminide ncocaamba “nkaambo tacaambi kuti ‘mazuba’ ongaye Isilayeli nayoopenzyegwa munzila eeyi.”

KWIINGULA: Ooku takuli kukazyanya; ncintu biyo cilangilwa. Aaka kaambo takaguminizyi bumboni pe; kalangalanga biyo ncaakali kulangila Carrier eeco kunyina nicakaambilizyidwe pe. Aboobo, ooku “kukazya” takululeme. Ikuti mweelwe wa mazuba niwakaambilizyigwa, Carrier naakayungizya zintu zimbi zyakulangila atalaa ceeco. Aboobo kunyina kwaambilizya kunga kwakkomanya kulangila kwa Carrier. Mu bwini, kumamanino aacibalo eeci, Carrier ulemba kuti,

Ikuti Hosiya naakaamba kuti mumisela iili makumi obile amusanu, bana Isilayeli bayoobaa mikowa munyika iili munsaa lwizi lupati kubembeleka njeleela ya lwizi lwa Mediterraneani, akuti bayoobamba cilwanyo cuuluka mumuwo akumwayaula masi woonse mbwaazulwa, alimwi bantu baku Britain bayoobagwasya kujokolosya Nyika Iisetekene mumaanza aabo kabalwana bantu basyoma muli Leza omwe, eeco nicakaba cintu ca maleele ncobeni. Pele kunyina nkotunga twajana kwaambilizya kubotu boobu nokuba kugaminina boobu (alimwi ooyu mukonzyanyo wamanjezyeezya tuuli mubotu loko nokuba kugankya ncinci).

Hena ooyu tuuli mukonzyanyo mubotu kapati na? Aaya majwi aamacaalizyo atondezya kuti kulangila kwa Carrier nkokulaa kaambo kutali kwaambilizya kwini.

KUKAZYA #2: Kunyonyoona Isilayeli tacili cintu citakonzyi kucitika—pele cilacitika

KUTAMININA: Kuzwa waawo, Carrier ugama mbocikonzyeka kuti Isilayeli uyoonyonyoonwa, nkaambo “ncibaka cisyoonto alimwi cilaa mbolezi alimwi cikkede abusena aaswaanganina nzila zya masimakwebo, akataa nguzu zipati zyaanyika.” Walo ukososzya kuti, “Ooku kwaambilizya aboobo kulalezya kubaa maleele.”

KWIINGULA: Inzya we, kunyonyoonwa a kumwayaulwa kwa Isilayeli tacili cibeela cipati mu kwaambilizya ooku. Masi alanyonyoonwa ziindi zyoonse. Kunze lyaboobo, cibeela cipati nca kuyobololwa kwabo. Tacili cintu cigambya kuti Carrier kunyina nabikkila maanu ku kaambo kapati aaka!

KUKAZYA #3: Kulesya kukomba mituni tiicakali cintu citakonzyeki kucitika

KUTAMANINA: Carrier ulati, “BamaJuuda basetekene bakali kukakatila kulwana kukomba mituni kwa misela minjaanji–aboobo kutaminina kuti mituni inga yazimaana tacili biyo cintu cakwaambilizya pele akali makanze.” Carrier ukazya kuti bapaizi babuJuuda bakali kuyoolesya—nokuba kuzuzika lwabo beni —cishinshimi eeci nkaambo bamaJuuda bayandisya kapati bupaizi bakali kucimwa kukomba mituni.

KWIINGULA: Ooku kukazya kulalezya, nkaambo mbuli bwaambwa kale, Hosiya wakaambilizya akuti kuyoobula bupaizi bwa masimpe, antoomwe akubula mfulumende. Aboobo, nkaambo nzi bamaJuuda bayandisya bupaizi ncobanga babamba “makanze” (mbuli mbwataminina Carrier) kuti bamwayaule bupaizi bwa masimpe akukomba kweelede? BamaJuuda ba bupaizi nibakalaa makanze aakukwabilila zintu eezi—kutali kulangila nzizyo.

KUKAZYA #4: Bami bana Maccabesi beelede kubalwa kuti mbami

KUTAMININA: Carrier ulemba kuti, “Ooku kwaambilizya kwakuti ‘kakwiina bami,’ aboobo Newman ulipa lwaanguluko lwa kusandulula–pele eeco cipa kuti ooko kubula mwami kube kuzwidilila mu kwaambilizya ooko.”

KWIINGULA: Ba Maccabeesi tiibakali ba mukowa wa Judah pele bakali kuzyila ku lunyungu lwa bapaizi. Aboobo, ku muJuuda uubala, inga tiibaba bami bamasimpe. Eelyo Carrier (uutasyomi leza mumusela wa 21) tabwene kwiimpana aawa pe, ino bamaJuuda bataanzi nibakali kunga bayeeyeyela kuti nzi? Ooku kwiimpanya kwakali kuyandika kapati kuli mbabo—kutali kuli Carrier.

Mukukosozya makani, kubwekabweka kwa Carrier ooko kujatikizya kwaambilizya ooku kuzyola maanu eesu kuti atagami kukaambo keni, aako kataambidwe. Walo ugeme tuntu tusyoonto kuleka kwaambilizya koonse antoomwe. Nokuba kubambilila kabotu-kabotu kunonga kwa Carrier, cicizumenene kacisalede kuti Cizuminano Cakale cilaambilizya mu makumi-atubili aazibalo kuyobololwa kwa Isilayeli, eeco ncintu cikondelezya mu chishinshimi ca Bbaibbele.

KUKAZYA #3: “Mbubuti mbotuzyiba kuti eezi zibalo tazyaambi kuyobololwa kwa Isilayeli kutaanzi (mubweendelezi bwa Ezula a Nehemiya)?”

Kusikila waawa, mu musela wa bamaJuuda, kwakali kuyobolola kobile (naa kotatwe kuti kobalilizya Kulonga).

KUYOBOLOLA KUTAANZI:

BamaJuuda bakamwaikizyanya mubuleli bwa bana ba Solomoni bobile nkaambo bakalezya kubamba Nsabata akutalika kukomba mituni. Bakayobololwa alimwi muciindi ca Ezula a Nehemiya

KUYOBOLOLA KWABILI:

Kumwaikizyanya kwakacitika nilyaamanizya kudilimunwa Tempele a cisi akataa A.D. 70 a 135. Bakabungana biyo kaindi kasyoonto alimwi mumusela wa 20.

Basikunonga badadanyana kuti eezi zibalo zyaambilizya kuyobololwa kutaanzi muciindi ca Ezula a Nehemiya (musela wa cisambomwe kataninga zyalwa Messiah). Hena mbombuboobu na?

isilayeli

Kutaanguna, izisyomyo zya kuyobololwa ooku zyaambidwe kuti zinooliko LYOONSE. Muli Amosi 9:14-15, tubala kuti Yahuwah takamwayauli kabili bantu kwaakwiinda kuyobolola ooko kwaambilizyidwe. Eeci tiicakali kunga caambilizya kuyobolola kutaanzi nkaambo Isilayeli wakatapaulwa mu A.D. 70 aba Loma, eeco cakali kunga canyonganya cisyomyo eeco. Basicikolo baangulukide bataminina kuti eezi zibalo zyaambilizya kuyobololwa kutaanzi, pele mushinshimi “wakaindilizya” atalaa ceeco cakali kuyoocitika! Mbuli basyomi ba Bbaibbele, swebo tatukonzyi kuba kulubazu lwa busanduluzi oobu. Ikuti cibalo kacaamba kuti kwakali kuyobolweda limwi kwa lyoonse ooko, nkokuti mbocibede.

Cabili, Yahushua wakali kwiiminina kuti cisi ca Isilayeli ciyoobunganyigwa eelyo biyo nibaamwakizyenye.Mbuli mbutwabala kale, Yahushua wakaamba kuti bamaJuuda bayootapaulwa “kusikila ziindi zya bantu Bamasi zikazuzikwe” (Luuka. 21:24 NASB). Aaka kaambo kakacitika kakwiindide kuyobololwa kutaanzi pele kakutaninga ba kwabili.

Cane, amwi mabbuku, aayo aakaambilizya kuyobololwa kwabili, akalembwa kakwiindide kale kuyobololwa kutaanzi. Ngooyu mukonzyanyo, ibbuku lya Zekaliya libikkide kuyobololwa kumbelaa mazuba aakutandwa mucisi. Gleason Archer upede kuti bbuku lya Zekaliya kunooli lyakalembwa akataa 520 a 480 B.C. Basicikolo Basilwaanguluko babikka bbuku eeli kumbelaa ciindi kapati.[21] Aboobo, Zekaliya naatakaambilizya kuyobololwa kutaanzi nkaambo bbuku lyakwe lyakalembwa kakwiindide kuyobololwa ooko. Awalo, Ezekiya ubikkidwe muciindi ca kutandwa kuzwa mucisi, akwaambilizya kuyobololwa ooku. Eeci nicatakaba cakwaambilizya ikuti nikwakali kwaambilizya muciindi eeco. Kuyungizya waawo, balembi ba Cizuminano Cipya bakalemba kuti kaciindide ciindi ca kutandwa kuzwa mucisi! –alimwi abalo bakaambilizya kuyobololwa kumbelaa mazuba kakwiindide kudilimuna Tempele mu A.D. 70.

Casanu, bashinshimi baambilizya kuti Davida uyoolela muciindi eeci (Ezekiya. 37:25). Aciindi eeci mumusela wa Isilayeli, Davida wakali fwide kale kwa misela minjaanji. Aboobo aawa kunooli bakali kwaamba Mwami Messiah, mbuli busyomezyedwe mu cizuminano cina Davida (2 Samuyele 7). Eeci tiicakali kunga caambilizya Kuboola Kutaanzi kwa Yahushua nkaambo walo taakalela Anyika pe. Inga cabota kwaamba kuti eeci mukuya kwa ciindi ciyoozuzikwa mu Kuboola kwakwe Kwabili, antoomwe a kuyobololwa kwa isilayeli kumbelaa mazuba.

Cacisambomwe, zimwi zishinshimi zyaambilizya kuyobolola nyika yoonse. Eelyo bamaJuuda nibakabunga alimwi kuzwa ku Bbabbuloni aku Persia mukuyobololwa kutaanzi, zibalo zinji zyaamba kuti bayooyobololwa kuzwa “ku nkomwe zili kulaale” a “kujwe, kumbo, kunyika, a kumusanza” (Izaya. 43:5-7; Izaya. 66:19-20). Ooyu mulaka waambilizya kuyobolwa kuzwa munyika yoonse kuleka kuyobololwa kuzwa biyo mumasi aaku Bbabbuloni aku Persia. Kuzyokela kuzwa ku Bbabbuloni (kuyobololwa kutaanzi) kwakali buyo bamaJuuda bali 46,000, aabo bakazyila kujwe lya Isilayeli. Eeci cibalo ciyiisya kuti bayoobunganyigwa kuzwa mumabazu aa “kumanjeelela aanyika” (Izaya. 43:6 NASB).

Caciloba, Yahuwah wakaambilizya ziindi zyobile zya kuyobololwa kwa Isilayeli, alimwi zyakacitika masimpe. BamaJuuda bakatapaulwa mu Egipita muciindi ca Josefa. Yahuwah wakaambilizya kuti bayoobunganyigwa mu Nyika ya Cisyomyo, alimwi cakaba ncobeni. Aakale, bamaJuuda bwakamwaigwa akunjililwa baku Assyria abaku Bbabbuloni. Yahuwah wakasyomya kuti walo uyoobabunganya, alimwi amuciindi ca Ezula a Nehemiya. Eezi zibalo atalaawa zyaambilizya kuyobololwa kumbelaa mazuba, alimwi zimvwika kubaa maanu kuti ziciyoozuzikwa. Nkaambo nzi kuyobololwa kwamamanino ncokuli kwa maambila mbali kakuli kuyobololwa kutaanzi kwakacitika ncobeni?

Calusele, ciinda kuubauba ncakuti, bamaJuuda bakabunganyigwa mumisela yakainda. Ikuti yebo wabuzya musanduluzi uuzwa kucikolo eeci (Amillenniaria), “Ninzi nconga wayeeyela kujatikizya kuyobolola bamaJuuda mu 1948 akufumpa munzi wa Jelusalema mu 1967?” Inga uyeeya kuti bakwaambila kuti nzi?

“Zyakalicitikila biyo antoomwe….”

Eeyi njenzila imwi yakulanga cintu eeci, pele tabusyi mbotulanga cintu eeci oobo! Ooku “kucitikila antoomwe” kulangikaanga nkuyumya ceeco ncoliyiisya Bbaibbele.

kuyobololaisilayeli


Kwambilizya Kuyungizyidwe kwa Kuyobololwa kwa Isilayeli Kumbeela Ciindi

(Izaya. 14:1 NASB) Eelyo Yahuwah uyoomufwida nkumbu Jakobe akusala Isilayeli, alimwi uyoobakkazyika mu nyika yokwabo, nkabela beenzu bayoobasangana akulijatanya ku lunyungu lwa Jakobe.

Aaka kampango katobela mumukondo wa caandaano ca 13, eeci cilisalede ncobeni kuti caambilizya mamanino aanyika. Kuyungizya waawo, kampango katobela kapandulula kuti Isilayeli uyootola bazike bawo mubuzike akulela atalaa baabo babatundulula” (kampango.2). Isilayeli taakacicita eeco aciindi eeco.

(Izaya. 43:5-7 NASB) Utayoowi, ndili aayebo! Njooleta lunyungu lwako kuzwa kujwe akumubunganya kuzwa kumbo. 6Njooambila bakunyika kuti amubaleke bainke, bakumusanza kuti mutabakasyi. Bana bangu balombe bali mumasi aali kulaale, abana basimbi bali kumagolelo aanyika baboole. 7Mbantu bangu, ndakabalengela kuti kabanditangazya.”

Izaya uzuunyene kuti ooku kuyobololwa takukabi mubusena bomwe luzutu pele munyika yoonse “kuzwa kumagolelo aanyika” (kujwe kumbo, kunyika, a kumusanza).

(Izaya. 66:8 NASB)

Nguni wakamvwide kale cintu cili boobo? Nguni wakabwene kale cili boobu? Sena cisi cilakonzya kuzyalwa mubuzuba bomwe naa musyobo ulakonzya kuba mukaindi kasyoonto? Pele walo Ziyoni uuyoozyala bana mukaindi kasyoonto katanamyongwa pe.

(Izaya. 66:19-20 NASB) 19

Ndiyoobikka citondezyo akati kabo, ndiyootuma bamwi babaabo basyeede kumisyobo imwi, ku Taasyisyi, ku Puti a Ludi basimata badumide, ku Tubali aku Javani, mane kuyoosika kusumbu zyakulaale ooko nkobatanamvwide zyampuwo zyangu nikuba kubona bulemu bwangu. 20Bayooleta bana bokwanu boonse bali mumasi woonse kucilundu cangu cisalala mu Jelusalemu kuti bazoopegwe ku Mwami Yahuwah, kabatantide amabbiza, nkalaki, zikwiliba, mamyuulu, ankamela. Mbwaamba Mwami Yahuwah. Bayoobaleta mbubonya mbuli Baisilayeli mbobaleta maila aakutuuzya kuŋanda ya Mwami Yahuwah muzibiya zisalala camulawo.

Eeco ciiminina cibalo eeci ncakuti aayo mamanino aanyika. Masi aabantu Bamasi aalo alisanganyidwe.

(Jelemiya. 16:14-15 NASB) “Nikuba boobo mazuba alasika, mbwaamba Mwami Yahuwah, bantu nobataciyooambi limbi kuti, ‘Mbubonya mbuli Mwami Yahuwah mbwali muumi, ooyo wakagwisya Baisilayeli mu Ijipiti,' pele bayooti, 15‘Mbubonya mbuli Mwami Yahuwah mbwali muumi, ooyo wakagwisya BaIsilayeli kuzwa mucisi cakunyika, amuzisi zyoonse ooko nkwaakabatandilide.’ Nkaambo nzoobabukulusya munyika njindakapa basikale babo.

Jelemiya upandulula kuti eeci ciyooba kuyobololwa kuzwa mumasi manji –kuleka biyo kutandwa kuzwa ku Bbabbuloni.

(Jelemiya. 23:3-8 NASB) “

Mebo lwangu njooyobolola butanga bwangu oobo busyeede kuzwa muzisi zyoonse ooko nkundakabutandilide, ndiyoobuboozya kumacelelo aabo nkobuzoozyalisya akuvula.

4Njoobabikkila beembezi aabo banoobweembela alimwi taakwe zinoosweeka. Mbwaamba Mwami Yahuwah. 5Mazuba ayoosika, mbwaamba Mwami Yahuwah, nenjoobusizya Devedi mutabi uululeme, mwami ooyo uuyoolela cabusongo, uuyoocita ciluzi alimwi ciluleme munyika.

6Mumazuba aakwe uyoovuna bantu ba Juda, bantu ba Isilayeli bayoolikkalila kabalikwaide. Ndeeli zina ndyanooitwa unootegwa Mwami Yahuwah wesu Wabululami. 7Mazuba aayoosika, mbwaamba Mwami Yahuwah, bantu nobataciyoo ambi limbi kuti, “Mbubonya mbuli Mwami Yahuwah mbwali muumi, ooyo wakagwisya Baisilayeli mu Ijipiti,”

pele bayooti, “Mbubonya mbuli Mwami Yahuwah mbwali muumi, ooyo wakaboozya balunyungu lwa Isilayeli kuzwa kucisi cili kunyika, kuzwa muzisi oomo mwaakabatandilideAawo bayookkala munyika yabo beni.

Alimwi, Jeremiya usyomezya kuti bantu bayoozyokela anyika ya kukona kwabo. Aciindi eeci, muleli muna Messiah uyoolela mbuli mwami, eeco nciindi cicili kumbelaa mazuba.

(Jelemiya. 30:3 NASB) ‘

Mazuba ayoosika, mbwaamba Mwami Yahuwah, Nenjoopilusya bantu aabo bakatoledwe mubwaange mu Isilayeli amu Juda, akubabikka munyika eeyo njindakapa basikale babo, mbwaamba Mwami Yahuwah.'”

(Jelemiya. 30:10-11 NASB) 10‘Nkaako utayoowi, yebo Jakobo omubelesi wangu, utatyompwi, yebo Isilayeli, mbwaamba Mwami Yahuwah. Masimpe njookuvuna kuzwa kulaale, balunyungu lwako kuzwa munyika yabwaange balo bayoojana luumuno akukwabililwa, taakwe naba omwe uyoobakonga. 11Ndili aandinywe alimwi ndiyoomuvuna. Mbwaamba Mwami Leza. Nikuba kuti ndiyoonyonyweeda limwi misyobo yoonse, mundakamumwaide. Pele nywebo nsikamunyonyweedi limwi. Njoomulaya buluzi. Alimwi nsikamuleki buyo nketamusubuli.’

Ncociiminina eeci ncakuti aaya nga mamanino aamusela. Eeci “nciindi ca mapenzi aa Jakobe” (Jelemiya. 30:7). Kusanganya waawo, Messiah alakwe ulaambidwe mu kampango 9, antoomwe a (“Davida mwami wabo”).

(Jelemiya. 32:37-44) 37“Ncobeni njoobabunganya kuzwa kumanyika ooko nkwindakabamwaisizye mubukali amukunyema kwangu, ndiyoobapilusya kuno, alimwi ndiyoocita kuti bakalikkalile kabalikwaide.

38Bayooba bantu bangu, ambebo ndiyooba Leza wabo. 39Njoocita kuti kabandiyoowa amoyo omwe, kuti balo abana babo zintu zibeendele kabotu.40 Ndiyoobamba cizuminano citamani ambabo, nsikaleki kubacitila zibotu, nkabela njoocita kuti kabandiyoowa amyoyo yabo yoonse, kuti batakandifutatili limbi. 41Ndiyoobotelwa mukubacitila zibotu ndiyoobakkazika munyika iini cakusyomeka amoyo omwe.” 42 Mboobu mbwaamba Mwami Yahuwah ulati, “Mbubonya mbuli mbundakaletela bantu aaba mapenzi mapati, mbubonya oobo ndiyoocita kuti bakazwidilile mbuli mbundakasyomezya.43Kuyoowulwa myuunda minji munyika njiyonya njomuti, matongo, tiijisi bantu nibaba banyama nkaambo yaabwa ku Bakalodiya. 44Myuunda iyooulwa amali aansiliva, aalo magwalo aamyuulo ayoolembwa akunamatikwa kumbele lyabakamboni, munyika ya Benjamini, amuminzi iizingulukide Jelusalemu, muminzi ya Juda, amuminzi yanyika yatulundu-lundu, yakunselelo azilundu akumusanza ku Negevu, nkaambo ndiyoobapilusya kuzwa mubwange. Mbwaamba Mwami Yahuwah.”

Eeci acalo caambilizya “cizuminano citeeli” aciindi eeci. Mumajwi amwi, Yahuwah takabatapauli kabili. Eeci inga tiicaamba kuyobololwa kwa kutaanguna.

(Ezekiya. 11:16-20 NASB) “Nkaako baambile kuti, “Mboobu mbwaamba Mwami Yahuwah ulati, ‘Nikuba kuti ndakabatanda kuti bakkale abamasi akubamwaisya akati kazisi zimbi, nikuba boobo mukaindi kaniini buyo ndiyooba aambabo muzisi oomo mmobabede’” 17Nkaako baambile kuti, “Mboobu mbwaamba Mwami Yahuwah ulati, ‘Njoomuyobolola akati kabamasi akumuleta kuzwa muzisi oomo mumwakamwaikilide, ndiyoomupa nyika ya Isilayeli alimwi.’” 18

Bayoopilukila kunyika yabo, nkabela bayoogwisya zikozyanyo zyoonse zivundausya kumoyo amituni iisesemya.19Ndiyoobapa moyo omwe akubapa muuya mupya, njoogwisya moyo wabbwe akubapa moyo wabuntu. 20

Ndendilyo nebayootobela mbeta zyangu, alimwi nebayoocenjela akubamba milawo yangu. Bayooba bantu bangu ambebo ndiyooba Leza wabo.

Cisi ca Isilayeli tacininga bwene kubukuluka mu moza kuli boobu. Eeci kunooli cicili kumbelaa mazuba. Bikkila maanu kuti eeci cizuminano tiicakapegwa ku cikombelo pele ku baJuuda.Tweelede kulangila cintu eeci kuzuzikwa.

(Ezekiya. 38:8 NASB)

Kwainda mazuba manjimanji muyooyitilwa nkondo. Kumyaka iiciza muyoosaala nyika eeyo yatilyookezye kuzwa kunkondo, iijisi bantu bakayobololwa kuzwa muzisi zinji kuzookulwana kuno kuzilundu zya Isilayeli, eezyo zyakasyeede buyo mbuboobu kwaciindi cilamfu. Bakayobololwa kuzwa muzisi zimwi, lino boonse balikkede cakuliiba.

Ezekiya ugantide kuti eeci ciyoocitika kumamanino aamusela. Ezekiya 38-39 waambilizya manyongwe aamamanino, naa “ciindi ca mapenzi aa Jakobe” (Jelemiya. 30:7).

(Ezekiya. 39:25-29 NASB) Nkaako mboobu mbwaamba Mwami Yahuwah ulati, “Lino Jakobo ndiyoomuleta kuzwa mubwaange, nkabela ndiyoobabeda aankumbu bantu bangu Baisilayeli boonse, zina lyangu lisalala njoolikwabilila. 26 Bayooluba zyamause aabo akutasyomeka nkubakali kutondezya kulindime nibakakkede muluumuno munyika yabo, kakunyina awubayoosya. 27 Ndaakubaboozya kuzwa mumasi akubayobolola kuzwa muzisi zyabasinkondonyina, njoolitondezya kuti ndasalala kwiindila mulimbabo, bamasi manji kabayoolibwenene. 28Ndendilyo nibayooziba kuti mebo ndendime Mwami Yahuwah. Nokuba kuti ndime ndakacita kuti baye mubwaange mumasi aambi, ndiyoobayobolola baboole munyika yabo beni, taakwe ngwendiyoosiya pe. 29 Nsikabafutatili alimwi pe, nkaambo ndiyootila Muuya wangu kumusyobo wa Isilayeli, mbwaamba Mwami Yahuwah.”

John Walvoord: “Ncokaimnina kampango aaka ncakuti bayoobunganyigwa ku nyika yabo. Yahuwah takazumizyi naba muna Isilayeli omwe kuti acaale kaingaila. Eeci tacininga zuzikwa mu kuyobololwa kuli koonse kwakacitika kale.” (Walvoord, Israel in Prophecy, p.70).

(Amosi 9:11-15 NASB) “Mubuzuba oobo njoobukulusya tente lya Devedi lyakawa. Ndiyooyakulula masena aalyo aamwaidwe, akuyakulula matongo, ndiyooliyaka akulicita mbuli mbulyakabede,12 kutegwa bakalele bantu ba Edomu basyeede, amisyobo yoonse iibandwa zina lyangu. “Mbwaamba Mwami Yahuwah, ooyo uuyoocita zintu eezi.” 13 “Mazuba alasika, mbwaamba Mwami Yahuwah, sikutembula nayooyenzegwa asikulima, asikusyanga nayooyenzegwa asikulyatauka nsaansa. Waini mupya uuyooloka-loka kuzwa muzilundu, akukunka kuzwa mutulundu toonse. 14 Ndiyooleta bantu bangu Baisilayeli batoledwe mubwaange, bayooyakulula minzi yabo iimwaidwe akuyookkala mulinjiyo. Bayoosyanga myuunda yamisaansa akunywa waini wayo, bayoopanda myuunda akulya zilyo zyayo. 15 Njookkazika Baisilayeli munyika yabo beni, tabakazyulwi limbi munyika eeyo njindakabapa.” Mbwaamba Mwami Yahuwah wanu.

Eeci cibalo cigaminide kwaamba kuti tabakagwisyigwi kabili kuzwa munyika yabo. Eeci nicatakacitika mukuyobololwa kutaanzi.

bamajuuda-bazyokela


Eeci ncibali citali ca-WLC cakalembwa aaba James Rochford.

Twakagwisya mucibalo citaanzi mazina aabakomba mituni ngobayita Taata a Mwana, akubikka mucibaka cangawo mazina mataanzi ngubaapedwe. Kuyungizya waawo twakajokolosya mutumpango ntotulembulude akubikka mazina aa Taata a Mwana, mbuli mbwaakalembedwe kutaanguna abalembi bamu Bbaibbele bakayoyelwa moza. Nkamu ya-WLC