Print

Hena Johane 1:1 Uleendelana a Mwaalumi Mozesi na?

Eeci cibalo tacili ca WLC. Eelyo notubelesya zilembedwe aabalembi balaanze lya nkamu, tusimba buyo zyeezyo zyeendelana 100% a Bbaibbele a lusyomo lwesu cino ciindi munkamu ya WLC. Aboobo eezyo zibalo inga zyalanganyigwa kuti nzya nkamu ya WLC. Twakalelekwa kapati amulimo wabalanda ba Yahuwah banjaanji. Pele tatukulwaizyi ndinywe nobeenzuma kutalika kubala zyaalembwa abantu aabo. Eezyo nzibaalemba, twakazigwisya mumalembe eesu nkaambo kanjaanji zililubide akubaa tumpenda. Cintu cuusisya ncakuti tucilangaula mbungano yamilimo iitakwe kampenda. Ikuti konyandidwe nkaambo ka [zibalo/milumbe] iitali ya WLC, kobikkila maanu ku Tusimpi 4:18. Kuteelela kwesu nkwakuti kasimpe Kakwe kalazyokoloka, eelyo mumuni nuuyaa kumwesya munzila yesu. Tulakayandisya kasimpe kwiinda buumi, nkanko tulavwuntauzya kufumbwa nkokakonzya kujanwa.

Ime ndagaminina Johane 1:1, akupa bumboni bwakuti Bana Isilayeli aabo bakali kwaambaula ci Giliki bakazyibide Busandululuzi bwa Mangwalo aa Cizuminano Cakale muci Giliki alimwi bakali kukonzya kuzyiba kaambo kataanzi mu Mulumbe wa Johane kakuti, “Kumatalikilo kwakali Jwi, alimwi eelyo Jwi lyakali aa Leza, alimwi eelyo Jwi wakali Leza” kuti kakali kweendelana a Mozesi.

Mukubula coolwe, makamu aabantu bamasi, muciindi cakuti balamatile ku Bbaibbele, bakabungilila busongo buna Pulato bujatikizya Ijwi akwaalilwa kumvwisyisya kampango kataanzi mu Mulumbe wa Johane kuti eelyo Jwi liiminina muntu wabulemu wabili mu malengelo aa Kumatalikilo. Bantu bamasi bakasandulula Johane 1:1 mbuli kampango kaamba ciimo, bube, nokuba leza. Pele muntu muna Isilayeli inga taasandulula Johane 1:1 munzila yakupandulula ciimo cabuntu. Muna Isilayeli uuzyibide kubala Cizuminano Cakale mu Mangwalo aa ciGiliki wakali kukonzya kweezyekanya Johane 1:1 kuli Mozesi.

Musyule lya waawa, twakapa twaambo twakumvwisyisya kuti “kumatalikilo” ooko kwaambwa muli Johane 1:1, takuli kwaamba malengelo aaku Matalikilo pele munzila imwi nkwiinduluka caambidwe kale mubbuku lya Matalikilo nkaambo Johane uyanda kutalika kupandulula matalikilo mapya. Swebo tulagama buyo twaambo tobile twakuti Ijwi “lyakali aa Leza” akuti “lyakali Leza.” Muzeezo wangu (kutali ndime endikke) ngwakuti “Ijwi lyakali aa Leza, alimwi Ijwi lyakali Leza” uleendelena awa Mozesi, kutali kupandulula muntu wabili wabulemu nokuba nzila iitazyibidwe kabotu iinga yakabelesyegwa mumalangelelo aa Kumatalikilo.

Eeci cibalo cilaa zibeela zyobile:

  1. Cakutaanguna, tulabona zintu zya ncobeni azyakuyeeyela mumizeezo kazyeendelana amajwi aakuti “lyakali aa Leza” akuti “lyakali Leza” muli Johane 1:1 kaalembedwe mu Cizuminano Cakale camu ciGiliki, kutali mumabbuku aatajanwi mu bbaibbele, alimwi aaya majwi agaminide kwaamba mwaalumi Mozesi.
  2. Tulabona Mulumbe wa Johane kuuzuunyene kweezyekanya Yahushua a Moses kutali Yahuwah. Mulumbe wa Johane ujuzya Yahushua kuti mushinshimi wakali mbuli Mozesi ooyo wakatumwa aa Yahuwah, kutali wakali mbuli Yahuwah lwakwe.

johane 1:1

Johane 1:1 nkampango ka Muntu Susu

“Ijwi lyakali aa Leza, alimwi Ijwi lyakali Leza” kwaamba muntu, kutali ciimo cabulemu cabili (“muzeezo” wa bulemu) nokuba muzeezo uutazyibidwe kabotu mbuli “Busongo.”

Mulimo wesu ngwakubona twaambo ootu twakuti “lyakali aa Leza” akakuti “lyakali Leza” inga twazyibika ku bana Isilayeli aabo baambaula ciGiliki alimwi bakazyibide mangwalo aa ciGiliki LXX kuti aamba mwaalumi Mozesi. Tulataanguna kubweza kaambo ka Johane 1:1b kakuti “lyakali aa Yahuwah.” Nkuuli ni, naa nkuucintu nzi, kaambo kaamba kuti “lyakali aa Yahuwah” nkokatozya mu Cizuminano Cakale ca ciGiliki? Inga cagwasya kuzyiba kaambo kakuti “lyakali aa Leza” mbokalembedwe mu mumulaka wa ciGiliki: πρὸςτὸνθεόν, pros ton Theon.

πρὸςτὸνθεόν uuli muli Mozesi

Kanjaanji kaambo kakuti pros ton Theon kasanduludwe mu Cizuminano Cakale mu ciGiliki LXX kuti “kuli Leza” mpoonya akutobelwa bbala lyakucita cintu mbuli lyakuti “kukanana, kwaamba, kwiita, nokuba kupaila” mbuli mukaambo kakuti “Abulahamu wakati kuli Leza” (Matalikilo. 17:18, Nehemiya. 4:3, aamwi mbweenya oobo). Pele kuli mikonzyanyo ayimwi ya majwi aa pros ton Theon iijisi mabala akucita cintu aayo aatondezya kuswenana munsimunsi, mbuli aakuti “boola munsimunsi” akuti “kulibatamika,” alabelesyegwa kanjaanji a mwaalumi omwe, Mozesi.

Muziindi zisyoonto kapati, Mozesi wakaambwa kuti wakalaa cilongwe pros ton Theon / πρὸςτὸνθεόν “kuli/kutozya kuli/antoomwe a Leza” eelyo Mozesi naakalibatamika kuli Yahuwah mucibaka ca Pharoah. Njeeyi mikonzyanyo ayimwi:

Kulonga 8:29 (LXX Kulonga 8:25) “Mpawo Mozesi wakati, ‘Amulange, Ime ndaunka kuzwa akati kenu, ndikakombelele kuli Yahuwah kuti makunga aa zyuuka ayaamuke kuzwa kuli Pharaoh’.”

(καὶ εὔξομαι πρὸςτὸνθεόν).”

Kulonga 10:18 “Mpoonya walo (Mozesi) wakayaamuka kuzwa kuli Pharaoh akuyoo kombelela kuli Yahuwah (ηὔξατο πρὸςτὸνθεόν).”

Bikkila maanu ku zintu zyotatwe mu tumpango ootu:

  1. Ibbala lyakucita cintu mumulaka waci Giliki awa ci Hebulayo, lisanduludwe kuti “kukombelela,” lijizi muzeezo wa kutontomana kuyeeya nokuba kwiiminina akatikati. Mozesi ulakonzya alimwi ulaboola pros ton The£on “antoomwe/kutozya kuli/kuli Leza” kutonkomana kulizeeza akwiimina akatikati mucibaka ca bamwi.
  2. Cizuminano Cakale mu ciGiliki LXX zimwi ziindi cilancincauzya bbala lya “MWAMI/Yahuwah” akubikka lya “Leza/Theon.” Aawo lyaci Hebulayo mpolilembedwe “kuyookumbila kuli Yahuwah,” mu Cizuminano Cakale ca ciGiliki LXX kusanduludwe kuti “kuyo kwiiminina akatikati kuli Leza (pros ton Theon).”
  3. Ikaambo kakuti: ooyo uubala uzyibide Cizuminano Cakale ca ciGiliki inga waswaanganya mupailo wakunjilila akatikati kukombelela ku kaambo kaamba kuti pros ton Theon kuli Mozesi. Mozesi ulatondezyegwa mbuli muntu susu uulaa mulimo wa kwiiminina akatikati pros ton Theon, kuli/kutozya kuli/antoomwe a Leza wa Isilayeli.

Malailile ookwa Jetulo:

Kulonga 18:19 “Swiilila kuli ndime ndikulailile kabotu mbuli mboyelede kucita: Ime ndakupa malailile, alimwi Yahuwah abe aanduwe. Ncibotu kuti ube mwiiminizi wa bantu kunembo lya Yahuwah, akuleta twaambo twabo kuli Yahuwah….” Cizuminano ca LXX cilembedwe ziindi zyobile kuti pros ton Theon mu kampango aaka. Muciindi citaanzi, mumalembe aa LXX kulembedwe kuti, “yebo uyoobeda mucibaka cabantu mu zintu eezyo zijatikizya kuli Yahuwah.” Mpoonya Jetulo waamba kuti, “alimwi yebo weelede kubaletela twaambo twabo kuli Yahuwah (pros ton Theon).”

Ncobeni, Jetulo wakabona cilongwe ciimpene ca Mozesi kuli Yahuwah mucibaka ca bantu. Mozesi, wakapandululwa mumajwi aakuti pros ton Theon, uyokwiiminina bantu “kumembo lya Yahuwah” a “muzintu zya Yahuwah.”

mozesi-a-jetulo

Atulange alimwi zibeela mujanwa majwi aa pros ton Theon amabala aakucita cintu aajatikizya Mozesi naakaswena munsimsuni lya mpaakabede Yahuwah. Kaciindide ciindi citaanzi eelyo Mozesi naakatantide kuya kwakabede Yahuwah atalaa Mulundu. Sinai alimwi anaakajokelela kubantu anselelo lya mulundu akubaambila Yahuwah ncaakamulailide:

Kulonga 19:8 “Mpoonya bantu boonse bakavwiila antoomwe akuti, ‘Zyoonse nzyaamba Yahuwah tulazicita!’ Nkabela Mozesi wakabweeda akuleta majwi aabantu kuli Yahuwah.”

Ciindi citobela, eelyo Mozesi alimwi naakali aa Yahuwah a Mulundu wa Sinai, tubala kuti mu Kulonga 19:21 “Nkabela Yahuwah wakati kuli Mozesi, ‘Seluka koya ukabacenjezye bantu kuti batasotoki munyinza, akuzyaa kuswenena kuli Yahuwah kuti bazyoomulange nkaambo inga bunji bwabo bafwa.” Ibantu bakali kasyidwe kuboola pros ton Theon.

Pele Mozesi wakali kukonzya kusika pros ton Theon.

Katucili amulundu wa Sinai, Kulonga 19:24, “Mpoonya Yahuwah wakati kuli nguwe, “Koseluka koya ansi, ukaletelezye Aaloni anduwe; pele utakalekeli bapaizi nobaba bantu buyo kuti basotoke munyinza akuboola kuli Yahuwah, nkaambo inga Walo wabasubula.”

Lino atubikkile maanu ku tumpango tutobela ootu tobile. Muciindi eelyo bana Isilayeli nibaatambula Cizuminano caku Sinai, Aaloni a bana basankwa bakwe bobile a balupatipati bali 70 aabo bakali kwiiminina bantu bakeelede kutanta kuboola cisela ca mulundu antoomwe a Mozesi pele bakeelede kukombela buyo kulaale. Tubala kuti:

Kulonga 24:2 “Mozesi alike nguuyelede kuswena aafwaafwi a Yahuwah, pele bamwi boonse tabeelede kusika aafwaafwi, abantu buyo tabeelede kuboola anguwe pe.”

Camamanino, bantu nibaamanizya kubumba moombe wa golide, Mozesi wakaseluka kajisi majwi ookwa Yahuwah atalaa mabwe aapapalele, wakaapwasyaula, akuziya moombe wa golide waba lusu:

Kulonga 32:30 Nibwakaca buzuba bwakatobela, Mozesi wakaambila bantu kuti, “Inywe mwacita cinyonyoono cipati kapati. Nkabela lino Ime ndatanta akubweeda kuya kuli Yahuwah; ambweni inga Ime ndaakumukombelezya mulandu wenu.”

Ime ndasyoma mikonzyanyo eeyi itondezya kuti muna Isilayeli waambaula ciGiliki ooyo wakazyibide Cizuminano Cakale ca ciGiliki (LXX) wakali kukonzya kuzyiba kaambo kakuti pros ton Theon akukaswaanganya ku mwaalumi Mozesi. Mozesi wakapa kukombelezyela bantu pros ton Theon. Mozesi wakaiminina mucibaka ca bantu pros ton Theon.

Kumuntu uubala Cizumianno Cakale ca ciGiliki, kuboola naa kuba mubusena bwa pros ton Theon ooko takuli kupandulula muntu wabili wabulemu nokuba cintu citazyibidwe cili mbuli Busongo. Wakali muntu, mwaalumi Mozesi, nguwakali abusena bwa pros ton Theon.

Kuli bumboni bweendelana a Cizuminano Cakale bweelela kwaambwa aaciindi aawa oomo mokujanika kuti majwi aakuti pros ton Theon abelesyedwe cigaminina kwaamba muntu susu, mwaalumi Yahushua Kristu. Yahushua Messiah, mbweenya mbuli Mozesi, pele kwiindilizya kapati kwiinda waawo, wakabeleka mulimo wakunjilila akati akuba munsimunsi bwaamba majwi aa pros ton Theon.

BaHebulayo 2:17 Aboobo, wakabambwa mbuli babunyina muzintu zyoonse, kutegwa walo akabe mupaizi uulaa luzyalo akusyomeka mu zintu zijatikizya kutozya kuli Yahuwah, kuti akape cinunuzyo ca zinyoonyono zya bantu (τὰ πρὸςτὸνθεὸν).

BaHebulayo 5:1 Nkaambo mupaizi mupati wakabwezegwa kuzwa akataa bantu akusalwa mucibaka ca bantu kweendelanya a zintu zijatikizya Yahuwah, kutegwa akaabe zipego azituuzyo zya zinyonyoono (τὰ πρὸςτὸνθεόν, cf. 2 Bakolinto 3:4).

Kubeleka mbuli mwiiminizi wa bantu mu zintu zijatikizya Yahuwah pros ton Theon mulimo ngweenya awalo Mozesi ngwaakacita (Kulonga. 4:16, 18:19).

Ijwi Lyakali Leza - θεὸςἦνὁλόγος - wa Mozesi

Cilikabotu maningi, mbonga waamba yebo, majwi aakuti pros ton Theon “wakali aa Yahuwah” inga ku muntu muna Isilayeli ooyo waambaula ciGiliki amvwika aanga atozya kwaamba Mozesi, kuti walo alikke nguwakalaa cilongwe caandeene cakusikana munsimunsi amulimo wa kwiiminina akataa Yahuwah abana Isilayeli, pele ino mbuti mukaambo katobela aaka mbocimvwika, “Ijwi wakali Leza”? Hena Cizuminano Cakale kuli mpocaamba nokuceya kuti Mozesi wakali Yahuwah na?

Eelyo Yahuwah kuzwa mukasanzu kavwilima mulilo naakaita Mozesi, mpoonya Mozesi wakabaa kacami kutumwa nkaambo kakuti wakalaa kamaama akutakanana kabotu, Yahuwah wakaambila Mozesi kuti Aaloni uyooba mwaambilizi ookwa Mozesi. Mpoonya aawo, Yahuwah wakati Mozesi unooli mbuli “Leza” kuli Aaloni.

Kulonga 4:16 “Walo (Aaloni) uyookananina bantu mucibaka cako, alimwi walo uyooba mulomo wako, nkabela yebo uyoomuleleka mbuli Leza.”

Bunji bwa busanduluzi bwa Cikuwa bubikka bbala lya “mbuli” nobusandulula ncaakaamba Yahuwah naakati: “yebo uyooba mbuli Leza kuli nguwe.” Pele aaka kampango muci Hebulayo וְאַתָּ֖ה תִּֽהְיֶה־לּ֥וֹ לֵֽאלֹהִֽים takalembedwe bbala lyakuti “mbuli” muli nkako. Busanduluzi bwa ncobeni mbwakuti “Yebo nduwe ooyooba Leza kuli nguwe” (cf. Kulonga. 29:45; Jelemiya. 24:7, 32:8; Ezekiya. 34:24; Zekaliya. 8:8).

Cikondelezya ncakuti, mangwalo aa ciGiliki LXX asanganya bbala ligaminina kwaamba cintu eelyo lyuubyaubya kusendekezya kuti Mozesi ngu Yahuwah: “Yebo uyooba kuli nguwe mu zintu zijatikizya kutozya kuli Yahuwah” (σὺδὲ αὐτῷἔσῃτὰ πρὸςτὸνθεόν). Aaya mabala ngangawo ncobeni ngitwabona kaabelesyegwa kwaamba Yahushua mu Cizuminano Cipya nokusandulwa mulimo wa bwiiminizi ookwa Yahushua akuba mupaizi (Kulonga. 18:19, Hebulayo. 2:17, 5:1).

Kulonga 4:16 akalo nkampango kakondelezya nkaambo kajisi bbala ndyeenya lya “kuba” (mbuli kumbelaa mazuba) bulembedwe muli Johane 1:1. Johane 1:1 waamba kuti, “alimwi Ijwi wakali Leza.” Kulonga 4:16 kulembedwe kuti, “Yebo uyooba Leza.”

Kulonga 7:1 “Aboobo Yahuwah wakati kuli Mozesi, ‘Langa, Ime ndakubamba yebo kuti ube mbuli Leza kuli Pharaoh, alimwi munyoko Aaloni uyookubeda mushinshimi wako.”

Busanduluzi bwamu Cikuwa busanganya bbala lya “mbuli”: “Ime ndakubamba yebo kuti ube mbuli Leza kuli Pharoah.” Pele ibbala lyakuti “mbuli” talili bbala lya Cizuminano Cakale mu ciHebulayo nokuba mu ciGiliki. Busanduluzi bwinibwini mbwakuti “Ime ndakubamba kuti yebo ube Leza kuli Pharoah.”

Aboobo aawa twajana mpokwaambwa kuti Mozesi abee ngo Leza. Tulizyi kuti iBbaibbele talyaambi kuti Mozesi wakali leza mu bulengwe, mubuntu, nokuba mu “bubambe” nokuba mu “ciimo” cini.

Tulakonzya kukkazyika camba kuti Bbaibbele TALIKONZYI kutaminina kuti Mozesi wakali Leza mumuzeezo wa bulengwe bwakwe

Tulakonzya kukkazyika camba kuti iBbaibbele TALYAAMBI kuti Mozesi ngo Leza mumuzeezo wa bulengwe akaambo ka twaambo tunjaanji, kusanganya atootu:

  1. Tulanga kaambo aaka mbuli mbokalembedwe bwinibwini. Tubala Bbaibbele lyoonse. Mozesi aciindi cimwi wakali mwana muvwanda, muntu umwi wakasola kumujaya, wakakomena, wakeembela mbelele, wakafwa, atumwi tunjaanji. Walo tali Leza wa Isilayeli mububambwe bwakwe pe.
  2. Leza wa Isilayeli nguwaa “bamba” Mozesi kuti ababede Leza. Ibbala lyakucita cintu talili ncobeni lyakuti “yebo ndakubamba kuba Leza” pele mubwini ndyakuti “ndaakupa, ndaakuzumizya.” Aboobo Leza wakati, “Ime ndakuzumizya yebo kuti umubede Leza Pharoah.” Leza wamu Bbaibbele tabambwi biya, tazumizyigwi buya, nokuba kulaililwa kuba Leza ku muntu naba ni pe. Pele leza “wakapa/wakazumizya/wakabamba” Mozesi kuba Leza mukuti ooyu mwaalumi Mozesi wakaiminina Yahuwah mu milimo, mu nguzu, mubweendelezi, alimwi kunooli amuciimo cakwe kuli Aaloni a Pharoah. Mozesi wakalaa mulimo wa “Yahuwah” mukuti Mozesi wakapa majwi kuli Aaloni mbuli Yahuwah mbwaakapa majwi aakwe kuli Mozesi. Ngu Yahuwah mwini wakali kubeleka kwiinda mumajwi amicito yokwa Mozesi. Mozesi wakabeleka mbuli Yahuwah kuli Pharoah nkaambo Yahuwah nguwakaleta manyongwe aayo Mozesi ngaakalekela kuboola ali Pharoah.

Eeci cili mbweenya aku mwaalumi Yahushua. Ngu Yahuwah wakali kubeleka mumajwi amumicito ya mwaalumi, Yahushua.

Imulumbe wa Johane tawaambi kuti Yahushua ngu Leza bwinibwini nokuba mubulengwe bwakwe, mbweenya buyo alyalo bbuku lya Kulonga mbulyatakaamba kuti Mozesi wakali Yahuwah ncobeni nokuba mubulengwe bwakwe. Mu mulumbe wa Johane, Yahushua uliimpanyidwe kuzwa kuli Yahuwah. Yahuwah ngu wakatuma Yahushua (3:34, 5:24, 17:3. Cf. Kulonga. 3:12-15, azimwi zinjaanji.). Yahushua wiiminina Yahuwah alimwi ukanana majwi aayo Yahuwah ngaakamupa. Mu mulumbe wa Johane, Yahushua “muntu wakamwaambila kasimpe aako nkeekamvwa kuli Yahuwah” (Johane 8:40, cf. Johane 14:1, Milimo 2:36, 10:38, 2 Bakolinto. 5:9).

Kukosozya makani, imajwi aakuti “antoomwe a Leza” akuti “wakali Leza” muli Johane 1:1 aleendelana aku mwaalumi Mozesi wamu Cizuminano Cakale mu ciGiliki. Swebo tweelede kusoleka kulilemununa kusandulula Johane 1:1 munzila ya bubambe bwa muntu eeyo iikazyanya a Mangwalo woonse.

Katutaninga bona Yahushua mbwabede kumweelanya kuli Mozesi mucibeela ciceede ca Mulumbe wa Johane, cilayandika kapati kuti tubikkile maanu kuti cibeela citaanzi ca Johane 1:1, “Ku matalikilo kwakali Jwi,” kuti acalo cileendelana a Mozesi.

Matalikilo a Jwi/Torah

Eelyo notubona kuti ooko “kumatalikilo” kuli muli Johane 1:1 nkwiinduluka cakaambwa cili mu Matalikilo 1:1 nkaambo, muli Yahushua amumulimo wakwe, Yahuwah wakatalisya matalikilo mapya, amwalo kuli kweendelana a “jwi” lya Mozesi amu Kulonga kuzwa ku Egipita, aayo aalo akali matalikilo mapya.

Matalikilo aa Isilayeli a cizuminano cipya zyakaboolela mu jwi lya Yahuwah. Ncintu cipati kapati kuti ibbala lyakuti “ijwi”, דבר davar mu ciHebulayo alya λόγος logos mu ciGiliki, talijanwi mumulumbe uulembedwe mubbuku lya Matalikilo. Kunze lyaboobo, ibbala lya davar/logos mu Cizuminano Cakale lijatikizya kanjaanji kwaamba cisyomyo ca ciyubunuzyo cokwa Yahuwah kuli bamatata akuzuzika cisyomyo eeco mukubamba mukowa wa bana Isilayeli.

Yahuwah wakapa jwi Lyakwe, cisyomyo kuli bamatata. Mbube, Yahuwah wakapa jwi Lyakwe cigaminina kuli Mozesi atalaa Mulundu wa Sinai, nkabela Isilayeli wakabambwa. Mabbuku aapandulula Mulumbe wa Johane mazubaano kakwiina kwiimpanya avwuzya kupandulula bbala lya Logos (ijwi) mbulyaabede ku mizeezo ya buGiliki. Pele ibbala lya Logos, ijwi lyaku mizeezo ya buHebulayo, inga lyaiminina Torah naa Malembe, ciyubunuzyo akuyiisya ooko Yahuwah nkwaakapa bana Isilayeli kwiinda muli Mozesi. Imatalikilo aa bana Isilayeli mbuli bantu akaboolela mu jwi lya Yahuwah, nkokuti, mu malembe naa Torah. Nokuba bwa sunu, bamaJuuda bapaila balizyi kuti cintu ciyandika kapati mu malengelo akusunga mukowa wa bana Isilayeli mbuli bantu, zintu zyoonse zyiimvwi atalaa jwi lya Yahuwah (Torah).

mozesi-atalaa-mulundu

Kumatalikilo, kwiinda mu jwi, nkokuti, kwiinda mu bbuku lya Milawo eelyo lyakapegwa muciindi ca Kulonga mulweendo lwaku Sinai, Isilayeli wakabaa matalikilo mapya. Isilayeli wakaba cisi, muzyalwa butaanzi ookwa Yahuwah, bantu bokwa Yahuwah. Ncenciceeci Yahuwah ncaakati: “Ooyu mwezi umubede matalikilo aa myezi; kuli ndinywe ooyu ngo mwezi wamatalikilo/mutaanzi mu mwaka” (Kulonga 12:2).

Lino antoomwe a Mozesi a matalikilo aacisi ca Isilayeli, ijwi/Malembe aa Yahuwah akabezwa atalaa mabwe mapapali. Pele mu matalikilo mapya muli Yahushua, ijwi lya Yahuwah lyakaba mubili, muntu susu. Ibbaibbele liitwa kuti ndi jwi lya Yahuwah nkaambo lijisi majwi ookwa Yahuwah. Yahushua wakali Jwi lya Yahuwah nkaambo walo waakanana majwi ookwa Yahuwah munzila yakuti kunyina muntu waaninga kananide boobo.

Eelyo muntu namvwisyisya kuti matalikilo aa Isilayeli akaboolela mujwi lya Yahuwah, umwi inga wabona kuti kampango kataanzi ka mulumbe wa Johane kaleta antoomwe zintu zyeendelana a mikonzyanyo iizwa mumabbuku woonse obile kuzwa mubbuku lya Matalilkilo a Bbuku lya Kulonga. Oobu mbobumboni bwakuti Johane 1:1 nkupandulula yooyo wakweelanya aa Mozesi, imwaalumi Yahushua.

Mu Mulumbe wa Johane woonse, Yahushua uleezyekedwe kapati kuli Mozesi, kutali kuli Yahuwah. Yahushua ngu Mozesi wabili, kutali Leza wabili pe.

Ikuti Johane 1:1 weezyekanya Mozesi, aako nkasimpe katabilidwe amulembi wa Mulumbe kumatalikilo kwini alimwi kanjaanji uvwuzya kugaminina kweezyekanya Mozesi a Yahushua. Kweezyekanya Mozesi-Yahushua ncintu ciyeeme mu majwi ookwa Yahuwah, aayo Walo ngaakaambila Mozesi, eelyo naakalemba mu Ciibalusyo 18:15-19:

"Yahuwah, Leza wako, uyoomutumina mushinshimi mbuli ndime kuzwa akati kenu- ngonguwe ngomweelede kuyoo swiilila- 16 mbubwenya mbumwakakumbila kuli Yahuwah Leza wenu mubuzuba nimwaabungene ku mulundu wa Holebu, eelyo nywe nimwakati, “Tutamvwi kabili jwi lya Mwami Yahuwah Leza wesu nikuba kubona bulemu Bwakwe buyoosya, nkaambo inga katuyoofwa.” 17 Nkaako Yahuwah wakati kuli ndime, “Ncobaamba cili kabotu. 18 Ime ndiyoobapa mushinshimi uuli mbuli nduwe kuzwa akati kabo, ndiyoobikka majwi aangu mumulomo wakwe, nkabela uyoobaambila zyoonse nzyetikamulailile walo 19 Kuti umwi atakaswiilili majwi ngaamba mushinshimi ooyu muzina lyangu, ooyo muntu njoomupa mulandu."

Mucaandaano citaanzi, Johane ulabinda kwaambilizya kwiinda mukupa bumboni bwa Andrew kuti “iswe twakamujana ooyo Mozesi mu Malembe a bashinshimi ngubakalemba” (Johane 1:45). Kunyina pe Mozesi naakalemba makanaa Leza wabili pe, nokuba muzeezo wa Leza wabili, ooyo Yahuwah ngwaakacili kuzyootumina. Kunze lyaboobo, Mozesi wakalemba makanaa mushinshimi mbuli nguwe ooyo Yahuwah ngwaakali kuzyootumina.

Mucaandaano citaanzi, Johane ulabinda kwaambilizya kwiinda mukupa bumboni bwa Andrew kuti “iswe twakamujana ooyo Mozesi mu Malembe a bashinshimi ngubakalemba” (Johane 1:45). Kunyina pe Mozesi naakalemba makanaa Leza wabili pe, nokuba muzeezo wa Leza wabili, ooyo Yahuwah ngwaakacili kuzyootumina. Kunze lyaboobo, Mozesi wakalemba makanaa mushinshimi mbuli nguwe lwakwe ooyo Yahuwah ngwaakali kuzyootumina

Mbweenya bana Isilayeli mbubakakumbila mwiiminizi wakubakananina majwi ookwa Yahuwah, mpoonya Yahuwah wakati cili kabotu eeco (Ciibalusyo. 18:16, Kulonga. 20:19-20). Mozesi nguwakali mwiiminizi ooyo; nokuba boobo, Yahuwah wakabikka majwi aakwe mumulomo wa mwiiminizi Yahushua. Imulumbe wa Johane inga waamba kuti “Ijwi lyakali Leza” nkaambo eelyo Yahushua naakakanana, wakali Yahuwah wakali kukanana. Eelyo Yahushua naakacita maleele, wakali Yahuwah wakali kwaacita (cf. Acts 2:22). Mozesi a Yahushua bakali batwanga ba Yahuwah, kwiinda muli mbabo Yahuwah mwaakakanana akubeleka milimo. Pele Yahushua wakali Yahuwah uubeleka akukanana cakusikila ambaakani yakuti Yahushua lwakwe wakaitwa kuti ndi Jwi lya Yahuwah.

Ikaambo kakuti “alimwi Ijwi lyakali Leza” takali kaambo ka bulengwe bwa Yahushua kuba mbuli leza muciimo nanka mubulengwe pele buyo mu butumwa. Mbombubo, Yahushua mbwaakayiminina Yahuwah. Yahuwah wakabeleka milimo muli alimwi akwiinda muli Yahushua (cf. 2 Bakolinto. 5:19). Lwiiyo lwa “Bukristu” mu Mulumbe wa Johane, kuti nguni Yahushua, takuli “kuzyalululwa,” kwakuti “Yahuwah wakaba mwaalumi” pe, pele “butumwa,” bwakuti Yahuwah wakatuma mwaalumi Messiah Yahushua, ooyo wiiminina Yahuwah, uukanana majwi ookwa Yahuwah, alimwi kwiinda mukupegwa nguzu kuli Yahuwah uucita milimo yokwa Yahuwah. Mozesi taakacita maleele ookwa Yahuwah pele buyo mujwi lyakaambidwe. Comwe ciindi Yahuwah wakaambila Mozesi kuti akanane buyo, pele wakaalilwa. Yahushua wakali jwi lya Yahuwah cakuti eelyo Yahushua naakakanana, balemene bakaponyegwa, alimwi bafu bakabusyigwa.

Nkabela, atubone Yahushua mbwayezyekwa Mozesi mu Mulumbe wa Johane, kutali kuli Yahuwah, nokuba muzeezo uutazyibwi ooyo wakali mumizeezo yokwa Yahuwah. Mozesi ulaambidwe cigaminina ziindi zili 13 mu Mulumbe wa Johane. Ciindi citaanzi muu mubandi wa Johane.

Johane 1:17: “Nkaambo mulawo wakapegwa kwiinda muli Mozesi; luzyalo a kasimpe zyakaboolela muli Yahushua Messiah.”

Mozesi a Yahushua boonse bobile bakali mwiiminizi ooyo kwiinda muli nguwe mukwakaboolela cintu cimwi. Ibbuku lya Milawo lyakazyila kuli Yahuwah– zyakaboola kwiinda muli Mozesi. Luzyalo a kasimpe zyakazyila kuli Yahuwah– zyakaboola kwiinda muli Yahushua Messiah. “Luzyalo a kasimpe” nzyezintu zilaakatikati ka ciyubunuzyo ca Yahuwah kuli Mozesi ikuti nokuba kuti nibaacita cinyonyoyoono cipati cakubumba moombe wa golide, Yahuwah wakabambulula cizuminano Cakwe ku bana Isilayeli alimwi wakacili aa bana Isilayeli (Kulonga. 34:6).

Mpoona, katucili mu caandaano 1 Johane 1:45, “Filipo wakamujana Nataniya akwaamba kuli nguwe kuti, ‘Twamujana ooyo Mozesi mubbuku lya Milawo abashinshimi ngubaalemba kuti, Yahushua waku Nazaleta, mwanaa Josefa.’”

Ncintu citaambiki kusendekezya kuti Mozesi wakalemba kuti Yahuwah wakali muciimo ca buntu. Mubandi wa mwaapositolo Filipo ulisolwede kumbelaa busanduluzi bwa Bunakristu bwa tunsiyansiya mbobusandulula 1 Johane. Ncaakalemba cini Mozesi ciguminizya Yahuwah ncakuti wakali kuyootumina mushinshimi uuli mbuli nguwe lwakwe.

Nobaba bashinshimi tiibakalemba kuti Yahuwah wakalisamika ciimo ca buntu. Ibashinshimi bakalemba kuti Yahuwah uyootumina Messiah muna Davida (cf. Johane 1:41).

Yahushua wakati muli Johane 5:46:Ikuti inywebo mwasyoma muli Mozesi, inywe nimwandisyoma ambeyo; nkaambo walo wakalemba ndime.” Hena Mozesi wakalemba makaana leza ooyo uuyoolisamika ciimo cabuntu naa leza-muntu wiimpene ayooyo Leza ngwayootumina? Pe, wakalemba makanaa mushinshimi mbuli nguwe lwakwe ooyo Yahuwah ngwayootumina. Ooyo mushinshimi uyookanana zyoonse Yahuwah nzyaakamulailila.

Izitondezyo zya maleele eezyo zilembedwe mu Mulumbe wa Johane zizwide kweelanya (mumikonzyanyo). Ambweni mukonzyanyo wiinda kweelela wa zitondezyo zya maleele ngwa kusanina bantu bali 5000 nkaambo wakaibalusya bantu Yahuwah mbwaakacita maleele aakupa manna eelyo Mozesi naakali kusolweda Isilayeli kwa myaka 40.

Bikkila maanu kuti Yahushua naakasanina bantu bali 5000 muli Johane 6:14: “Eelyo bantu nibakabona ncaakacita, bakati, ‘Ooyu ngo Mushinshimi ncobeni waboola munyika!’” Maleele ookwa Yahushua akamuswaanganya ku mushinshimi wakasyomedwe, ooyo wakali mbuli Mozesi.

zinkwa-nswi-zyobile

Yahushua (mbuli Mozesi) wakasalazya, mbweenya mbwaakacita aziindi zimwi, mbuli mumukonzyanyo uupedwe muli Johane 5:30, 8:28, 14:10; Milimo 2:22), taakali nguwe wakapa kuti acitike maleele. Yahushua wakali nzila buyo yakuletela maleele aayo. Yahuwah ngowakali mwini wa maleele. Taata nguwakali kubeleka maleele, pele “kabelekela kunze” nkaambo bantu susu tabakonzyi kumubona. Johane 6:32: “Yahushua wakati kuli mbabo, ‘Ncobeni, ndamwaambila masimpe inywe kuti, taakali Mozesi ooyo wakamupa cinkwa kuzwa kujulu, pele ngu Taata uumupa cinkwa cancobeni cizwa kujulu.’”

Mbweenya mbuli Mozesi, Yahushua wakali nzila buyo oomo alimwi kwiinda muli nguwe maleele mwaakacitilwa.

Akumwi Kweezyekanya Yahushua a Mozesi mu Cizuminano Cipya

Ime njanda kwaamba kuti kuli malembe mu Cizuminano Cipya aazumina kweendelana akataa Moses a Yahushua aayo aayendelana a Mulumbe Johane ngwapede. Johane utondezya Messiah ngweenya uujanwa amu Cizuminano Cipya coonse, kutali messiah waandeene. Aboobo tacaambwi akwaambwa, ikuti, mbuli mbokubede mumalembe aambi mu Cizuminano Cipya, imulumbe wa Johane weezyekanya Yahushua kuli Mozesi, ooyu Mulumbe tawaambilizyi kuti Yahushua ngu Yahuwah.

Mu Mulumbe wa Mateyo a Luuka, Yahushua utondezyegwa kuti wakali mushinshimi mbuli Mozesi ooyo wakaunka amulundu akuyoosandulula bbuku lya Milawo. Mu bbuku lya Milimo, Mwaapositolo Petulo a Steven bagaminide kujatanya Yahushua ku kaambo ka Mozesi kakuti “Yahuwah uyootumina mushinshimi uumbi mbuli ndime kuzwa akati ka banabokwenu” (Milimo 3:22-23, 7:35-37). Mbweenya buyo, mu Bbuku lya baHebulayo mulembi awalo ugaminide kweezyekanya Yahushua kuli Mozesi (BaHebulayo 3:3-6).

Kwiibaluka a Penzi Liliko

1. Izintu zya ncobeni a mitwe ya makani yeendela antoomwe a twaambo twakuti “wakali aa Leza” akuti “wakali Leza” muli Johane 1:1, eezyo zijanwa mu Cizuminano ca Bbaibbele lya ciGiliki, kutali mu mabbuku aabiyo-biyo, ootu tumpango tugeme kwaambilizya mwaalumi Mozesi. Bana Isilayeli baambaula ciGiliki aabo bakazyibide Cizuminano Cakale mu ciGiliki bakali kukonzya kuzyiba kuti Mozesi “wakali antoomwe a Leza pros ton Theon“ alimwi akuti “wakali Leza” mumaanu aa bwiiminizi akumvwisyisya kuti ooyu mulembi wakali kujuzya kuboola kwa “mushinshimi mbuli Mozesi…ooyo Mozesi ngwaakalemba”.

Mumajwi amwi, Johane 1:1 ujuzya mushinshimi uuli mbuli Mozesi, kuleka Leza wabili alimwi kutali muzeezo uutazyibidwe.

Mumajwi amwi, Johane 1:1 ujuzya mushinshimi mbuli Mozesi, kutali Leza wabili alimwi kutali makanze aatazyibidwe.

Kujanza limwi, bantu Bamasi ba musela wabili, aakale tiibakamvwisyisya kaambo nkaakajuzya Mulumbe wakwe Johane. Kunze lyaboobo, balo bakataminina kuti Johane wakajuzya Leza wabili mubbululu wa Yahuwah munzila ya bulengwe, mu ciimo nokuba mububambe. Aaba basanduluzi bakauntuluzya nokuba kwiinzya mikonzyanyo iina Mozesi akuyaamina ku busongo bwa ciGiliki bwa kusendekezya zilembedwe mu mulumbe wa Johane. Mbweenya buyo, ayalo mizeezo yaba Giliki yakaaliilwa kuzyiba bweendelana Ijwi a Bbuku lya Milawo muci Hebulayo a kweendelanya majwi aakuti “kumatalikilo” antoomwe a matalikilo aa Isilayeli ku mulundu wa Sinai.

Mumajwi amwi, Johane 1:1 ujuzya mushinshimi uuli mbuli Mozesi, kuleka Leza wabili alimwi kutali muzeezo uutazyibidwe.

  1. Eezyo zintu mu Mulumbe wa Johane zigaminina kweezyekanya Yahushua kuli Mozesi zitondezya kuti kampango kajuzya Mulumbe wa Johane kabeleka mulimo ngweenya, mbweenya mbuli kweezyakanya kumbi mu Cizuminano Cipya ooko kweezyekanya Yahushua kuli Mozesi. Mulumbe wa Johane tuujuzyi Kristu waandeene kuzwa kuli yooyo uuli mu malembe amwi woonse mu Cizuminano Cipya.
  2. Mulumbe wa Johane tuujuzyi Kristu waandeene kuleka uujanwa mu malembe amwi woonse mu Cizuminano Cipya.

Ipenzi: Ikuti muzeezo kuutaluleme, nkokuti, kweezyeezya kuti Johane 1:1 weezyekanya Mozesi ooyo “wakali antoomwe a Leza (pros ton Theon)” alimwi ooyo “wakali Leza” – amundizumizye ndipe mapenzi obile aaliko aawa:
A. Amupandulule kuti nkaambo nzi ooyo “wakali antoomwe a Leza” (pros ton Theon) akuti “wakali Leza” ncozitaambi Mozesi, alimwi
B. Amupe bumboni kuzwa mu Bbaibbele amu mabbuku aa BuJuuda bwa Musela wa Tempele Lyabili aawo mpokuli Leza wabili (umwi akataa botatwe) nokuba cintu cabulemu mbuli busongo kacitondezyegwa muciimo ca “pros ton Theon” akuba “wakali Leza.”


Eeci tacili cibalo ca-WLC Bill Schlegel.

Twakagwisya mucibalo citaanzi woonse mazina amutwe wa cuuno aabakomba mituni ngobaulikide Taata a Mwana, akubikka muccibaka cangawo mazina aabo eeni aakutaanguna. Kuyungizya waawo, twakajokolosya mu Mangwalo aalembuludwe mazina aa Taata a Mwana , mbweenya mbwaakali kulembwa bululeme abalembi ba Bbaibbele aa bakayoyelwa moza. -WLC Team