Mulimo Wabulemu
Wakufutula Muuya Wako
Milazyo ya Cizuminano Cipya ilikonzyene a milazyo ya Cizuminano Cakale: Kuti wateelela, Ulapona; Kuti Wazanga, ulafwa.
Mukuula ŋanda, ba Mary a James Hurd bakacinca musela waku Amelika kwalyoonse. Eelyo nibakamanizya kuula ŋanda yabo mu Kaanda kaniini 9,1944, bakakkede munsi lyabo ba Lena a Frederic Hodge bakaya kunkuta akubabejelezya mukusoleka kubalesya kuti batakkali muŋanda eeyo njibaalyuulila, kabatamauka kuti inga kaciya kuubaula mweelwe waŋanda yabo ba Hodges kuti kakuli mukwasyi wabantu basiya uukkede munsi lyabo. Niyakayakwa mu 1905 ŋanda eeyo, kwakali cizuminano cakaliko “cilesya kuuzya ŋanda eeyo kumuntu uli woonse wamusyobo wabantu Basiya.”1 Eeyi nkondo yakalula kusikila yakaakumvwidwa ku Nkuta Mpati naa Supreme Court yaku Amelika.
Pele cakazinga babetesi bapati bobile kuti
batabeteki mukaambo aaka ncakuti abalo bakakkede mumaanda aakajisi zizuminano
zyilesya kuuzya maanda aabo kumuntu wamusyobo umwi nokuba wabupaizi bwamusyobo
umwi. Kwakainda kusikila munsaa myaka yone abuzuba bomwe kiilwanwa nkondo eeyi,
mpoonya Nkuta Mpati yakakosozya makani akwaangulwida ba Hurd kuti banjile
muŋanda yabo njibaalyuulila, eeci cakajulila mulyango kuti zyoonse zyizuminano
azimwi zyakalembedwe zyamusyobo ooyo zyakali kukasya kuuzya maanda kuleka buyo
kubantu basiya, pele akumisyobo yabantu bazyisi abupaizi bumwi , kuti
zyimwaigwe.
Nkondo zyamusyobo ooyo ziyaakuba zyinjaanji mucisi ca Amelika ooko Mbunga ya Bantu balaa Maanda nkwiiyendelezya zyoonse zyicitwa kuzwa kumusyobo uulambidwe aŋanda, ncosyangide anze lyaŋanda azimwi. Cizuminano camumulawo “Ncizuminano, naa cipangano, nanka cisyomyo cilembedwe caazuminanwa akataa bantu bobile eeco cilesya bantu aabo kucita cintu cimwi.”2
Mangwalo aalo atweetela cizuminano camumulawo. Eeci ncipangano cipati kapati cakazuminanwa. Ncipangano akataa Singuzuzyoonse amuntu uli woonse wakaponede alimwi uuciyoopona anyika kuti muuya wakwe ukafutulwe. Kuli kuzingwa kapati mukumvwisya cintu cini eeco caambwa mucizuminano eeci, alimwi amilazyo eeyo yeelede kuteelelwa kutegwa muntu ajane mpindu mucizuminano eeci. Mangwalo aambilizya “cizuminano cakale” a “cizuminano cipya”.Aawa nkaambo buyo kamabala aabelesyegwa bamwi inga bayeeya kuti kuli kwiimpana akataa cizuminano citaanzi kuti ncizuminano “cakaindi” alimwi cizuminano cimwi, kuti ncizuminano “cipya”.
Ooku kupyopyongana kwakaletelezya makataa twaambo tunjaanji tulubide. Kaambo kataanzi kalubide nkakusyoma kuti milazyo “yacizuminano cipya”, “mulawo waakankamina aciciingano” aboobo tuucili mulazyo uujisi nguzu. Bana Kristu basyomeka banjaanji batamauka kuti lufu lwa Yahushua, “lwakabaangulula” kuzwa kumulawo cakuti kucinyina muntu weelede kutobela mulawo ooyo. Oolu ndusyomo lukazyana aBbaibbele.
Mulawo ookwa Yahuwah nciimo Cakwe caluyando cilembedwe mumabala. Johani naakalemba kuti: “Ooyo uutamuyandi tamuzyi pe Yahuwah; nkaambo Yahuwah nduyando.” (1 Johani 4:8) Mulengi wesu wakatwaambila mujwi Lyakwe kuti: “Ime ndime Yahuwah, Ime nsyecinci pe; aboobo nywebo nobana ba Jakobo tamukalobi.” (Amosi 3:6) Nciimo caTaata waluyando eeco cibikkilila kubana Bakwe bacita zinyonyoono. Kuti bantu nibatacili kuyandika kutobela mulawo wabulemu, nikwanyina kaambo kakwaambila kuti nciimo Cakwe caluyando Taata eeco citacinci kuti ncecifutula basizibi kuti “batalobi”.
Milawo ilayandika
Kunyina bulelo bwaanyika bukonzya kuba kakunyina milawo pe; nokuba bulelo bwakujulu. Kuti milawo yabikkwa ambali, bulelo boonse inga bwanjila mubulwani butaambiki. Kutyola mulawo wabulemu ncecaaleta manyongwe aacinyonyoono anyika. Mulawo wabulemu ulilondokede alimwi unikwiimvwi lyoonse kukabe kutamani nkaambo ncecintu cilikke ciletela kukkomana abulemu. Milazyo yakukona zisyomyo zya Cizuminano Cipya ilikonzyene amilazyo yakukona Mucizuminano Cakaindi: koteelela kutegwa upone; kuti wazanga ulafwa.
Ibbala lyakasandululwa kuti “cizuminano” lizyila kubbala lyaci Hebulayo lya beriyth (#1285). Lyaamba kuti: (mbuli kutenda) . . . (kwiinda akati kazibeela zyanyama):-- cizuminano, cipangano, lumvwano, . . Ciindi citaanzi nolilibonya bbala eeli muu Matalikilo 6:18 . . . Kanjaanji eeli bbala lya beriyth lijanwa “muzyizuminano” akataa [Yahuwah] abantu . . . “cizuminano” cokwa [Yahuwah] ncizuminano caluyando akweendela antoomwe akataa [Nguwe] abantu Bakwe basale . . . (Kulonga 19:5-6)3
Cizuminano akataa Abram (alunyungu lwakwe) a Yahuwah alunyungu Lwakwe (Yahushua) cakabambwa eelyo Abram naakaabanya zituuzyo mpoonya walo aYahuwah nibakainda akati kazyo. Eeci cakali cilengwa camulawo wakaindi cakali kwiiminina kuti, “Mbombubo oobo mbociti kacitilwe kuli ndime alimwi akwiinda aawa kuti Ime ndikatyole cizuminano cesu.” Mulazyo wakupalulwa awalo wakapegwa aciindi nceenya eeci kuti ncitondezyo cacizuminano cakumvwana kwabo.
Cizuminano cakale cakali kulangila lufu lwa Yahushua aciciingano. Cakali kusyomya kulekelelwa akusalazyigwa kuli baabo boonse batambula cituuzyo kwiinda mulusyomo eeco ncaakapeda mbabo Mesiya waasyomezyedwe. Zituuzyo zyabulowa zyakali kuyiisya muzitondezyo eeco cakali kuyoocitwa ayooyo Mwanaambelele ookwa Yahuwah uugwisya zinyonyoono zyanyika. Aboobo boonse bakaponede akufwa eelyo Mufutuli kataninga boola bakacili kukonzya kusalazyigwa abulowa Bwakwe mbwaakatilila mbabo.
Cizuminano cipya camumulawo acalo inga cabaa milazyo iikonzyene acizuminano cakaindi. Ooku takuli kubikka ambali zyoonse zyakali mucizuminano cakaindi. Mbombubo oobu mbocibede cizuminano cipya Mumangwalo. Cizuminano cipya cilanga musyule kulufu lwa Yahushua aciciingano. Mbuli mucizuminano cakale, acalo eeci cizuminano cisyomya kulekelelwa akusalazyigwa kuli baabo boonse batambula cituuzyo ncibaacitilwa kwiinda mulusyomo lwabo. Nokuba kuti muntu wakaponede ciindi kalutaningaba lufu lwa Mesiya nanka kalwiindide, milazyo yacizuminano eeco ilikonzyene lyoonse. Zyoonse ziyandika zyicili mbweenya: muntu weelede kutambula cituuzyo eeco caacitilwa mucibaka cakwe. “Nkaambo kwiinda muluzyalo Lwakwe iywe mwakafutulwa kwiinda mulusyomo; alimwi kuleka kuti lwenu nobeni; ncipegocokwa Yahuwah: Kutali camilimo, nkaambo inga muntu kayoolidunda.” (Baefeso 2:8-9 Lufu lwa Yahushua lwakamanizya kulungila milandu yoonse muzyizuminano zyoonse zyobile.
Kulubila Kujanika kapati
Bantu balalubizya eelyo nobayeeya kuti lufu lwa Mesiya “lwaakankamina cizuminano cakale kuciciingano.” Baya kumbele kwaamba kuti, “Tuli kunsaa luzyalo lwakwe cino ciindi. Mulawo tuuciyandiki kubambwa.” Mangwalo ayubununa kuti oolu lusyomo lwamusyobo ooyo nkweena kulaantenda kapati: “Nkaambo Ime ndime Yahuwah; Ime nsyecinci pe.” (Malachi 3:6) “Yahushua uli mbubwenya jilo asunu alimwi alyoonse kutamani.” (Ba Hebulayo 13:6)
Lufu lwa Yahushua lwakamanizya kulungila zyoonse zyakali kuyandika mucizuminano cakale. Mulengi wesu wakamusungula ncobeni Mwanaakwe alikke kuti afwide zinyonyoono zyamukowa wabantu. Pele eeci cizuminano ticaazuzika cibeela eeco mukowa wabantu ncobeelede kucita mucizuminano cakale eeco. Zyoonse ziyandika mucizuminano eeco zyiciliko kumusela uli woonse wabantu uuzyalwa. Milazyo iiliko myuubauba: Koteelela kutegwa upone kwiinda mulusyomo lwa cituuzyo calufu lwa Mufutuli pele kuti wakaka ulafwa. Kusala kuti uteelele naa utateeleli cicili cibeela camukowa wabantu mucizuminano. Kuti wateelela, nkokuti webo ubamba cizuminano. Kuti webo tooteeleli, utyola cizuminano.
Cizuminano cakale “cakaalilwa” kutali mucibeela cabulemu bwakujulu. Pele, bantu bakaalilwa kubamba mulawo ookwa Yahuwah cakulondoka, eeco ncecakali cibeela cabo mucizuminano eeco. Yahuwah mbwaakamanizya buyo kubanununa kuzwa mubuzike ku Ijipita bana ba Isilayeli, Walo wakasoleka kubambulula cizuminano cina Abrahamu ambabo. Mutumpango tumwi twa Mangwalo ooto twaamba cizuminano akataa bulemu bwakujulu abantu, Mangwalo alembedwe kuti:
Mozesi wakatanta mulundu kuti akaswaangane Yahuwah. Lino Mwami Yahuwah wakamwiita Mozesi mumulundu oomo kaamba kuti,
“Mwakabona ncendakacita kubana Baijipiti, ambuli mbundakamunununa nywebo amababa aabasikwaze, akumuleta kulindime Lwangu.
Aboobo lino, kuti mundiswiilile akubamba cizuminano Cangu, mulaba bantu Bangu ncobeni. Nikuba kuti nyika yoonse mbwiibede njiyangu, nywebo muyooba bantu Bangu basale baandeene.
Muyooba bantu bandibelekela mbuli bapaizi, musyobo uusalala. Ngamajwi aaya ngoyelede kubaambila Baisilayeli.”
Aboobo Mozesi wakabweeda akuyooita basololi babantu boonse akubaambila zyoonse Mwami Yahuwah nzyaakamwaambila.
Mpoonya bantu boonse bakavwiila antoomwe kuti, “Tulacita zyoonse nzyaamba Mwami Leza..” (Kulonga 19:3-8)
“Zyoonse nzyaamba Yahuwah iswe
tuyoozicita.” Nokuba kuti makanze aakubamba mulawo wabulemu akali makanze
mabotu alimwi aayanidka, tiicakali cintu cimanina waawo pe. Kunyina muntu
uukonzya kubamba mulawo wabulemu munguzu zyakwe mwini. Booonse aabo
basoleka kucita boobo beelede kulangila buyo kwaalilwa, mbweenya mbuli bana ba
Isilayeli mbobaakalilwa. Kakwiindide mvwiki cisambomwe buyo, bakazanga akubumba
moombe wagolide, akubandauka majwi aasampaula: “Aaba mbabaleza benu O
Isilayeli, aabo bakamuleta kuzwa munyika ya Ijipita.” (Kulonga 32:4) Ooko
kwakali kugaminina kunyansya cizuminano cabo nkaambo Yahuwah wakaambila Mozesi
kuti: “Koya, koseleka; nkaambo bantu bako, aabo mbookaleta kuzwa munyika ya
Ijipita, balisofwaazya. Badukwida syule lyabo cakufwamba kuzwa munzila eeyo Ime
njeekabalailide balo.” (Kulonga 32:7-8)
Eelyo bana Isilayeli nibakatyola cizuminano cabo kuli Yahuwah, Walo wakaanguluka kuzwa kucibeela Cakwe mucizuminano eeco. “Alimwi Yahuwah wakati kuli Mozesi, Ime ndabona bantu aaba, kuti mbantu bayumu mikosi: Lino ndileke Ime, bukali bwangu bubakalalile, alimwi kuti ndibanyonyoone: nkabela Ime njookubamba webo kuti ube musyobo mupati.” (Kulonga 32:9-10) Yahuwah wakabalekelela bana Isilayeli, pele balo tiibakali kukonzya mnguzu zyabo beni, kubamba cibeela cabo amilazyo yacizuminano.
Cizuminano “cipya” ciciyandika kubambwa kwiinda mukulyaaba kwamuntu akuteelela cibeela cakwe mucizuminano eeco akataa Mulengi acilengwe Cakwe. “Hena lino inga twamwaya mulawo kwiinda mulusyomo? Nee peepe. Yahuwah tazumizyi oobo, iswe tweelede kubamba mulawo!” (Baloma 3:31) Aboobo, cituuzyo cabulowa taciciyandiki kucitwa lino nkaambo eeco cakali kutondezyegwa (citondezyo) cakazuzikwa ncobeni ku Kalivali. Nokuba boobo, mapobwe akacili kuyandika kubambwa. Mapobwe, mbweenya mbuli Nsabata yabuzuba bwa ciloba, aalo “nimbungano zisetekene” kuli Yahuwah.
Cizuminano Cipya aMapobwe
Kubamba mapobwe aasetekene aaya, mucizuminano cipya, ncintu ciimpene kuli ceeco cakali kucitwa mucizuminano cakale. Mbuli cituuzyo mbocaapegwa kale, kucinyina bulowa buciyandika kutikaika, kwiinda mukutuuzya nokuba kupalulwa. Pele, mucizuminano cipya, aaya mapobwe aasetekene ayelede kubambwa kubelesya zitondezyo eezyo Yahushua nzyaakaanza mumulalilo wamamanino: icinkwa awaini.
Mpoonya nibakali kulya, Yahushua wakabweza cinkwa, akucileleka, akucikomoona, akubapa basikwiiya, kaamba kuti, Kamulya; ooyu ngomubili Wangu.
Mpoonya wakabweza nkomeki, akulumba, alimwi wakabapa balo, kaamba kuti Kamunywa nywebo coonse;
Nkaambo ooyu waini ngo bulowa Bwangu mucizuminano cipya, oobo buswekela banjaanji kuti balekelelwe zinyonyoono. (Mateyo 26:26-28; amulange amuli Luka 22:15-20 amuli Maako 14:22-24.)
Aawa bbala lisanduludwe kuti “cizuminano,” lizyila kubbala lyaci Giliki diatheke. Liiminina kuti cipangano nanka cizuminano.4 Ndebbala eeli lisanduludwe mubbuku lyaba Hebulayo lyoonse kuti “ cizuminano”. “Alimwi kuli Yahushua wiiminina cizuminano cipya, abulowa bakusansaila, oobo bwaambilizya zintu zibotu kwiinda bokwa Abela.” (Ba Hebulayo 12:24)
Mwaapositolo Paulu wakabona cisalala Mumulalilo Ucaalizya kutalika kwa cizuminano cipya kacijisi milazyo njeenya yakuteelela mbuli mucizuminano cakale.
Nkaambo ndakatambula kuzwa kuli Yahuwah eeco ambeyo ncindakamuyiisya, kuti Mwami Yahushua Kristu mbwaakali kuyo kwaabwa mangolezya aayo wakabweza cinkwa antela mukamu:
Mpoonya naakamizya kulumba,Walo wakakomoona akwaamba kuti: “Amulye : eeci ciiminina mubili wangu uupegwa akaambo kandinywe.Kamucita oobu lyoonse kundiibaluka.”
Wakacita mbubonya oobo kujatikizya nkomeki, naakamana kulya mulalilo, kaamba kuti: “Inkomeki eeyi yiiminina cizuminano cipya ciyeeme abulowa bwangu. Amuzumanane kucita oobu, kufumbwa eelyo nomunywa nkomeki eeyi, akundiibaluka.”
Nkaambo kufumbwa nomulya cinkwa eeci akunywa nkomeki eeyi, mulazumanana kwaambilizya lufu lwa Mufutuli, kusikila akasike.
Aboobo kufumbwa uulya cinkwa eeci akunywa munkomeki ya Simalelo eeyi munzila iteelede unoolaa mulandu kujatikizya mubili abulowa bwa Mufutuli.
Muntu asaangune kulilingula abone kuti naa uleelela, mpoonya natiilye cinkwa eeco akunywa nkomeki eeyo.
Nkaambo ooyo uulya akunywa cabuyamba uliletela lubeta kuti katauzyi mubili ookwa Yahushua. (1 Bakolinto 11:23-29)
Aaka nkampango kapati mu Mangwalo. Kuti mulawo niwataceelede kubambwa, nicatali kukonzyeka kulya zintu eezi “cabuyamba” akuliletela “lubeta” kuli lwako. Kuya kumbele, ba Hebulayo baamba cizuminano eeci kuti ncizuminano “citeeli”. “Lino Eloah waluumuno, ooyo wakabusya Simalelo wesu Yahushua kuzwa kubafu, mweembezi mupati wambelele, kwiinda mubulowa bwacizuminano citeeli.” (Ba Hebulayo 13:20)
Lufu lwa Yahushua lwakazuzika cibeela cabulemu mucizuminano. Basyomi aabo bapona “mucizuminano cipya”, bacili cibeela ca “cizuminano citeeli” nkaambo milazyo yacizuminano eeci icili tiicincide pe naaba asyoonto. Lufutuko lucitambikidwe kuli boonse bayanda kulutambula. Cibeela cabulemu bwakujulu cakazuzikwa mucizuminano eeci. Pele cibeela camuntu, kuteelela mulawo wabulemu, ciceelede kuzuzikwa mumaumi aamuntu uuli woonse.
Mbuli mufalisi, Paulu wakalaa luzyibo lunjaanji lwamulawo, alimwi kwiinda mulembi uli woonse, wakalemba makanaa zizuminano zyobile eezi. Kaibauluka musela waban ba Isilayeli, walo wakapandulula ncokuyandikila kubamba mulawo wabulemu kwiinda mulusyomo kuti ncecibeelea camuntu mucizuminano cakale amucizuminano cipya.
Nkaambo kuli ndiswe mulumbe mubotu wakakambaukwa, akuli mbabo akwalo: pele jwi ndibaakambaukilwa tiilyakabajanya mpindu pe, nkaambo tiilyaavwelana alusyomo muli baabo baalimvwa.
Nkaambo swebo notwatondezya lusyomo tulanjila mukulyookezya ooko, mbubonya mbwaamba kuti: “Aboobo kandinyemede ndakakonka ndilaamba, 'Tabakanjili pe mukulyookezya kwangu,'” nokuba kuti milimo yakwe yakalimanizyidwe kuzwa kumatalikilo aanyika. Nkaambo kujatikizya buzuba bwa ciloba, cibalo cimwi camu Mangwalo caamba kuti: “Eelyo Yahuwah wakalyookezya kumilimo yakwe yoonse mubuzuba bwaciloba.” Alimwi lino Yahuwah waamba kuti: “ tabakanjili pe mukulyookezya kwangu.”
Aboobo mbwaanga kucili bamwi ibeelede kunjila mukulyookezya ooku, alimwi aabo bakasaanguna kukambaukilwa makani mabotu tiibakanjila akaambo kakutaswiilila,
Aboobo kucili Nsabata yakulyookezya kubantu ba Yahuwah. Nkaambo muntu iwanjila mukulyookezya akumilim yakwe mwini, mbubonya Yahuwah mbwaakalyookezya kumilimo yakwe. (Ba Hebulayo 4:2-6, 9-11)
Nkocicili ciindi cakunjila mucizuminano a Mulengi. Bikka ambali makanze aako. Kotambula mulusyomo bwaabi bwa Mufutuli. Kumutamba walo mumoyo wako sunu. Koteelela kutegwa upone. Ncintu cikonzyeka kuti Walo inga wakkala buumi Bwakwe mulinduwe kwiinda mulusyomo lwako.
“Ime ndakakankaminwa aYahushua: nokuba boobo ndicipona; pele kutali ndime, pele Yahushua nguupona mukati kangu: alimwi buumi mbwepona cino ciindi munyama Ime ndipona kwiinda mulusyomo mu Mwanaa Yahuwah, ooyo wakandiyanda ime, akulyaaba Lwakwe nkaambo kangu.” (Ba Galatiya2:20)