Print

Busilisi bwa Kujulu | Misamu iili mu Zilengwa Leza

1. Mbotunga Twasilikwa Kuzwa Kujulu


Kutegwa tuteelele Milawo ya Busilisi, Atutaangune kuzyiba:


Ino Nkaambo Nzi Ncotuciswa?

Icintu cipati ciletela kuciswa akataa bantu, nkubula luzyibo lwakubambilila mibili yesu. Malwazi ninzila imwi akataa zilengwa leza yakusola kulemununa bukwabilizi bwamubili kuzwa kucintu cili coonse cinyonganya mubili akutyola milawo ya buumi bubotu.

Ino Caamba Nzi Eeci?

  1. Bantu banji tabakubwene mbobeelede kubamba kabotu mibili yabo.
  2. Zintu zitondezya bulwazi (mbuli kucisa, kutweta nkasaalo, kuzimba mubili azimwi) ninzila zyabulengwa leza zisoleka kuponya mubili.
  3. Malwazi aboolela mukaambo kakutyola milawo yokwa Yahuwah.

Mbubuti Zitondezyo zya Malwazi Mbozinga Zyaba Nzila Ya Mubili Wesu Kukakatila Kupona?

Bulwazi tacili cintu ceelede kusisikizigwa nokuba “kusilikwa”, pele ninzila yamubili mukulikwabilila akusoleka kujokezya buumi bubotu. Kucisa ninzila yamubili yakwaambila nduwe kuti kuli cilubide mumubili wako. Bulwazi buli boonse ninzila yabulengwa leza iisoleka kusalazya akuponya mubili wamuntu. Kuti bulwazi bwadyaamininwa kwaciindi cilamfu inga bwaindila kucisa.

Mbubuti Bulwazi Mbobuboola Nkaambo Kakutyola Milawo Yokwa Yahuwah?

Basilisi bamazubaano baamba kuti eelyo notuciswa, tulwana aatuzunda nanka kuti tulaa luzubo lubyaabi. Pele mubwini, kuciswa kanjikanji takubooleli munzila iitakonzyi kulesyegwa. Bulwazi buboolela munzila nzyotusala kupona maumi eesu. Ooto tuzunda twaambwa kuti ntotuleta malwazi, mubwini twalo ntotukungilila tombe akusalazya mubili. Aayo malwazi motulibonya tuzunda ootu, teesyi tuzunda twaaleta pe, pele kuti kwalibonya tuzunda ootu bulwazi inga bwakatalikide kaindi kale kale. Awalo syaazyibenwe watuzunda, Pasteur, wakatalika kumvwisisya bweende akataa tuzunda amalwazi kacembeede kale, naakati: “Kazunda taakwe ncokajisi, bulongo [ciimo camubili] mbobulaa kaambo,” eeci caambilizya kuti liya mubili wamuntu nuusaninwa kabotu akusalala, tuulangilwi kuciswa atuzunda tuleta malwazi pe.

Kwiina malwazi nsini pe, kuli biyo zitondezyo ziimpene zya malwazi.” –Florence Nightingale

Mwami Yahuwah nguwaalemba milawo yazilengwa leza amunwe Wakwe wini atalaa nsinga iili yoonse, insamfu ili yoonse, acibeela cili coonse mukati kamubili ncotwaapegwa. Mubusongo Bwakwe, Walo wakabikka milawo muzilengwa leza eeyo iikobelela akweendelezya maumi eesu mbuli kufwa nzala nkotumvwa, zintu nzyotuyandisya, akusama. Cintu ciyandika kuti tusekelele zileleko Zyakwe zyabuumi bubotu, nkuteelela kampango kali koonse ka Milawo Yakwe.

Yahuwah ulaziyanda zilengwe Zyakwe zyoonse aluyando lusiminide. Wakabikka milawo yazilengwa leza; pele eeyi teesyi milawo iitazyibiki pe. Kufumbwa aalembedwe kuti “Webo utaciti ceeci,” muzintu nzyotubwene nokuba mumilawo yakulijata, lyoonse kuli cisyomyo cipedwe. Kuti twateelela milawo eeyi, zyoonse eezyo zileleko zilasika kuli ndiswe; alimwi mbweenya kuti tiitwateelela, tulacimvwa kuciswa; oobo mbobulumbu bwakutatobela mulawo ooyo. Kutyola mulawo wazilengwa leza, nkutyola mulawo wa Yahuwah. Mbuli cinyonyoono mbocaatalikila mukutyola mulawo wakulijata, abwalo bulwazi butalikila mukutyola mulawo weendelezya zilengwa leza.

Mwami Yahuwah ulanyansyigwa munzila njotubamba mibili yesu, alimwi takonzyi kucita maleele kuti alesye muntu kutambula bulumbu bwakutyola mulawo wabuumi. Simalelo wakacita kuti ceelede kuba cibeela mumakanze aakwe kuti tweelede kutebula bulumbu bwaceeco ncitwasyanga (Galatiya 6:7).

Bulwazi nkuleya kuzwa munzila yabuumi bubotu. Kutobela milawo yokwa Yahuwah kabotu-kabotu mbuli mbwaakiibikka muli ndiswe, nceciletela buumi bubotu, alimwi taakwe nokunga kwaba cabulila. Yahuwah, iMulengi wamibili yesu, wakabikka kampango, kasinga, munyemfu, insamfu iili yoonse, alimwi waakanza Lwakwe kuti uyoobamba cilengwe cakwe eeci kuti cibaa buumi bubotu kuti twatobela milawo Yakwe akubelekela antoomwe a Nguwe. “Kuti webo ukateelele jwi lya Yahuwah Eloah wako, kocita eeco ciluleme mubusyu bwakwe, akuteelela milawo yakwe, akubamba milazyo yakwe, Njakutantamuna malwazi woonse aaya kuzwa kuli nduwe. . .nkaambo Ndime Yahuwah uukuponya” (Kulonga 15:26, kusyomya cakusinizya).

Eelyo notwiibaluka kuti bulwazi mbulumbu bwakutyola milawo yokwa Yahuwah, eeco cibeela citalisya bulwazi (kutyola mulawo) inga cazyibwa ncobeni kabotu-kabotu . Kwiinda mukuleka ciyanza eeci, inga twanjila munzila yakuti tujane buumi bubotu alimwi.

Ninzi ncenga Ndacita Kuti Ndaciswa?


“ . . . alimwi eeco nceetakazyi ndakacilangaula.” --Joobo 29:16

Kuti kakuli bulwazi, icintu cakatalisya bulwazi oobo ceelede kuzyibwa. Bukkale butaleteli buumi bubotu bweelede kucincwa, azilengwa zibyaabi zyeelede kululamikwa. Nkabela, tweelede kugwasya bulengwa leza kugwisya tombe mumubili akuyakulula zintu zigwasyilizya kuleta buumi bubotu.

Akaka Amundipandulwide cili Atala Aawa

Eelyo buumi bubotu nobutalanganyigwi kabotu cakuti kwasika bulwazi, tulakonzya kanjikanji kulicitila cintu eeci kakunyina muntu uunga watucitila lwesu:

Alimwi, Yahuwah ulatulekela kuti tuciswe nokuba kusikila mpotulibona kuti twabulila limwi nguzu alimwi tulaafwi kufwa, kutegwa tucengulukile kuli Nguwe kuti tupegwe nguzu abusongo.

“Buumi bubotu nokuba kuti tabuli zintu zyoonse, pele kuti kotabujisi, nkokuti azintu zyoonse nzyojisi tazikwe mpindu pe.” - Royden Brown


Mbubuti Mbwenga Ndasilikwa kuzwa Kujulu?


“Wakatumina jwi lyakwe, eelyo wakabaponya.” - Intembauzyo 107:20

Yahushua uyandisya kuti bantu beendelane abulemu bwakujulu. Eeco cintu cikonzya buyo kucitwa abantu lwabo beni, inguzu zyabulemu tazyeelede kubacitila cintu eeco pe. Yahuwah tabikki nguzu zyabantu ambali pe, pele ulatuyumyayumya kuti tweendelane aNguwe. “Nokuba boobo, kuti lusyomo kalunyina milimo, ndusyomo lufwide, nkaambo lunyina mulimo.” (Jemusi 2:17).

Kuli nzila zinjaanji zilaa mulimo wakusilika akuponya; pele kuli buyo nzila yomwe iizumizigwa Kujulu. Yahuwah ubelesya misamu iijanwa muzilengwa leza eeyo iitaminyi mubili munguzu zyayo. Eezi zisilisyo zilakonzya kujanwa amuntu uuli woonse, amuulo musyoonto kapati.

Liya nocita cintu ncoyelede kucita, webo weelede kusyoma muli Yahuwah kuti awalo uyoocita cibeela Cakwe ncayelede kucita. Ncintu cili kabotu kuti webo wacita cili coonse ncokonzya kucita munguzu zyako kuti uyaamike cintu citalisya bulwazi kulaale, alimwi kanjikanji kujanika kuti, eeco cintu citalisya bulwazi tacikonzyi kugwisyigwa anguzu zyabuntu pe. Aboobo, cintu cini ciyandikila ncakuti webo upone buumi bwako kutegwa bulemu bwa Yahuwah bulibonye mubuumi bwako, alimwi milawo yokwa Yahuwah ibambwe akweendelana amubili wako, nkabela inga wakkala koliibide akulomba mulusyomo kuti Yahuwah akuponye.

Eelyo noleta zintu zili mumoyo wako cakulitolaa ansi, weelede kupaila kuti, “ nokuba boobo kutali kuyanda kwangu, pele Kwako, akucitwe” (Luka 22:42). Webo tozyi kuti eeco cintu ncolomba kuti cibe cileleko ncotiipegwe, kuti naa ncecintu cikweelede naa pe. Mupailo wako weelede kusanganya kuti: “Taata, kuti kacili cintu cabulemu Bwako kuti buumi bwangu bubotu bujokele, Ndakulomba, muzina lya Yahushua. Kuti kakutali kuyanda Kwako, ndaabile luzyalo Lwako kuti nduumbulizyigwe akuti Webo ube munsi lyangu akundiyumyamyumya.”

Ziyanza Zili Lusele Ziletela Buumi Bubotu

 

“Ibbiza lilibambilidwe kubuzuba bwa nkondo: pele kukwabililwa kuzwa kuli Yahuwah.”- Tusimpi 21:31

 

Ninzila nzi Yakusilika Bulwazi Eeyo Ilikke Iizuminwa Kujulu?

Kuti musilisi ngosyoma wakwaambila kuti uyooba kabotu kuti wabelesya micelo iili lusele yiindene abuzuba; Alimwi wakusomba kuti uyookupa micelo eeyo kakwiina muulo pe, hena yebo ulayanda kwiisola micelo eeyi? Aawa kulangika kuti yebo inga wazumina kusola micelo eeyi. Buno buzuba, Musilisi Mupati wamulengalenga woonse wakusomba misami Yakwe yakusilisya. Hena yebo wazumina caabilo Cakwe na?

Yahuwah ubelesya nzila zyuubauba kuti ajate mulimo mupati. Goliyati, makoto wamuntu wakajaigwa akabwe kabumbulu kaniini. Inguzu zyakamujaya tiizyakazyila mukabwe aaka pe, pele kwiinda mulusyomo lwa Davida akuteelela Mwami Yahuwah. Namaani, sicinsenda wakaponyegwa kwiinda mukusamba mumulonga wa Jodaani, nkaambo kwiinda mukuteelela wakatondezya lusyomo lwakwe akutobela Yahuwah. “[Yahushua] . . . uli mbweenya jilo, sunu, alyoonse kukabe kutamani,” Musilisi Mupati alikke, waabila nduwe buno buzuba zisilisyo zilesya malwazi kuti ujane kuponyegwa muli Nguwe (Ba Hebulayo 13:8).

Inzila yokwa Yahuwah ilainda kulaale nzila zyaanyika kubeleka kabotu nkaambo misamu Yakwe njasilisya malwazi iponya muyanda uutalisya malwazi kutali buyo cintu citondezya bulwazi cilikke pe; zisilisyo Zyakwe tazyuulwi muulo nuuba buti pe; alimwi zilabeleka kabotu mbweenya akataa bantu boonse; alimwi milimo yazyo ilayandwa abantu boonse (mbuli kuyungizyilwa nguzu, kuzuunyana kuya kumbele kubeleka kakwiina kukatala, kubaa muzeezo uutalubilubi, mizeezo iisalala, koona cakulyoonenena, kulangika bwana acikanda akuleka kubaa cikkelo kapati).

Nzisilizyo nzi Zyakujulu Zili Lusele?

Izilengwa leza nzileleko nzyapede bantu Taata Yahuwah; Walo waabapeda kuti zibaletele buumi bubotu kumubili, mumizeezo, amumuuya. Zyaapedwa bantu balaa buumi bubotu kuti bazumanane kuya kumbele kubaa buumi bubotu akuponya baabo baciswa.

2. BUSANI BWA MUBILI BUZYILA KU ZUBA

 

“Ncobeni mumuni ulalweela, alimwi ncintu cikondelezya meso kubona zuba.” -Mukambausi 11:7

Hena kuli nookaima akutalika kuyeeya mbobunga bwaba buumi kuti kakwiina mumuni wazuba? -Taakwe tuvwu lyomwe nokuba mucelo uukonzya kukomena noliba luba lyomwe likonzya kupampanuka. Buumi bwacintu cili coonse cilengedwe, bulainda kubota eelyo cintu comwe-comwe nociyaa kuyungizya kutambula mumuni. Kuti kasamu nokaba kanyama kavwunikilwa mucimvwule akusinkilwa kuzwa kumumuni, nokuba kuti kapegwa cakulya cibotu buti, akubambililwa, kusakwidwa, inga kasweekelwa musyobo waluzubo lwako ndokeelede kuba, mpoonya kutobela waawo akusweekelwa nguzu kusikila kamaninina kubola.

Taata Yahuwah wakabamba muntu kuti kanjikanji weelede kukkala anze aawo mubili wakwe mpuukonzya kutambwida mumuni wa zuba munji. Alimwi masimpe, kuti muntu wakalengwa akubikkwa mumbewu kutegwa izuba limubale amubili wakwe oonse.

Eelyo mumuni uusubila-subila uutegwa Ultra-violeti, mumuni uutalibonyi mumeso, liya nuusika acikanda camuntu, tusensa twamafuta aamubili tulacincwa amumuni ooyu akuba busani bwa Vitamini D3 akutolwa kuzinguluka mubili woonse mubulowa bwamuntu.

Busani bwa Vitamini D bulaandeene cakuti mbobusani bulikke bantu mbobalibambila bamukabeni mumibili yabo, (eeci ncecipa kuti oobu busani bube cintu cibagwasya kapati kukomezya mubili). Tumpango twamubili woonse twakajanwa kuti tulatambula busani bwa Vitamini D oobu, kuzwa kubongo kusikila kumafuwa. Mulimo wabusani oobu tuunazyibwa kabotu woonse pe, pele cilisalede kuti oobu busani bulakonzya kujata milimo yiindene muzintu zinjaanji:

  1. Oobu busani buyumyayumya zikwabilizyo zyamubili akuvwuzya tumpango tulwana malwazi mumubili, kubikkilizya atumpango twabulowa (tutegwa ma limfosaiti), ooto twiinda kubaa nguzu mbuli lumamba lwamubili akulwana nkondo ili yoonse mukati kamubili.
  2. Oobu busani bulesya kumvwa cintu cicisa.
  3. Buyumyayumya moyo akuukkazyika camba.
  4. Bupa kulimvwa kabotu. Kuli zintu zinji zilembedwe zijatanya musinze abuumba. Liya basyaazibwene babongo nibaabikka mbeba mumusinze kwamvwiki zili cisambomwe, tizyakeetela buyo akubaa buumba, pele acalo cibelaa cabongo cizyibidwe kuti tacibeleki liya muntu nalaa buumba, acalo cakafwidilizya.
  5. Oobu busani buyungizya nguzu zyakubelesya bongo. Kumwi kuvwuntauzya kwaayubununa kuti bamwi bantu nibakanjizyigwa mu mumuni wazuba uutuba kwamaminiti aali makumi obile cifumofumo, bakacenjela akubaa busongo kapati. Zifwanikiso zya bongo bwabo zyakatondezya kuti eezyo zibeela zyabongo bwabo zyakaindila kucenjela kapati.
  6. Oobu busani buyungizya kuyumya minyemfu akukulwaizya mubili kubaa nguzu.
  7. Mumuni wazuba ulesya mubili kubaa cikkelo kapati. Ulayungizya milimo iicitika mumubili (liya nolyookezya) kwiinda mukusungilizya kampango kakomezya mubili. Ulalulamika akweendelezya busani bwa ccuka lijanwa mubulowa akulesya muntu kuyandisya kulyaalya.
  8. Oobu busani bucesya mafuta aajanika mumubili akwaapindula kuti abe Vitamini D uujanwa kunsaa cikanda. Aboobo, amwi mafuta aazwa mubulowa, alasensa akutola cibaka cayaayo aapindulwa. Kukkala muzuba kwama woola obile, kucesya mafuta aamubili muzibeela zili kkumi azyotatwe mumubili wamuntu.
  9. Mumuni wazuba ugwasyilizya mubili kukungilila busani bwakubambya zifuwa amenyo. Basilisi bamenyo bakabona kuti bantu bakkala mumasi aavwumbililwa makumbi kapati, ooko kutalibonyi-bonyi zuba, balaa malwazi kapati aakubola menyo kwiinda baabo bakkala muzyooko oomo zuba molibala kapati kwa mawoola manji abuzuba.
  10. Mumuni wazuba uyungizya muya mubotu mubulowa. Mumuni wazuba ugwasyilizya bulowa kutola muya mubotu kuzibeela zya mubili. Nokuba kukkala muzuba kwakaindi kasyoonto buyo, cilakonzya kuyungizya muya mubotu mubulowa bwako. Aabo baciswa mumapupwe, ibatakonzyi kuyoya kabotu, balakonzya kuleka kufwekemba kuyoya eelyo nobamanizya kukkala muzuba.
  11. Mumuni wazuba ulesya bulwazi bwa kkansa naa kubola mubili kocipona.
  12. Ulalulamika akweendelezya ccuka lijanwa mubulowa. Mpeenya aawa alimwi, mumuni ugwasyilizya kuyungizya ccuka mubulowa kuti kalilaansi kapati, kumwi kuucesya ccuka mubulowa kuti kalilaajulu kapati.
  13. Ugwasyilizya kulesya bulwazi bwakubaa ccuka linji mubulowa, kwaangana minyemfu, abulwazi bwakulubaana mubongo.
  14. Uyumya muni kuti ubeleke kabotu mumubili - Ugwasyilizya mubili kusowa zintu zisofweede mbuli micelo iikola atombe lijanika anzaa mubili.
  15. Weelanya misamu iikomezya mubili. Bamwi basyaazyibwene basyoma kuti mumuni wazuba unjilila mumeso aamuntu akuyoosikila mubongo oomo mujanika cibeela ceendelezya kukomena kwamubili akugwasyilizya cibeela eeco kuti cibeleke kabotu munzila iiluleme.
  16. Mumuni wazuba ujaya tuzunda tuleta malwazi mumaminiti aali kkumi.Ulajaya tuzunda tulaa cikanda camuntu kwiida mukucinca mafuta aajanika acikanda camubili kuti abe musamu uujaya tuzunda. Nokuba muya wuumpwa zuba wiimpuka kuzwa acikanda awalo ulajaya tuzunda.
  17. Ucengulula bulwazi bwa mululwe kuti ululamike buumi bwa mubili.
  18. Ulelemya kucembaala kwa mubili kwiinda mukuyumya zibeela zisalazya mubili.

Mbubuti mbwenga ndajana bubotu bwa mumuni wa zuba kakwiina ntenda yakucembaazya cikanda nokuba bulwazi bwa kkansa waa cikanda?

Kotalikila maminiti aali kkumi kusikila kkumi awosanwe kukkala mpolibala zuba (kutali kunzaa mpulungwido pe) kumwi koyanika busyu, maboko amaulu, nokuba cibeela cilaa bulwazi mu mumuni wazuba. Koindilizya kuya kumbele kwamaminiti aali makumi obile naa makumi otatwe buzuba abuzuba. Utakkali muzuba kusikila lyakuumpa pe. Utani kubelesyi mafuta aasinkila zuba acikanda cako nkaambo aayo mafuta akajanwa kuti atalisya bulwazi bwa kkansa.

Kutegwa ulesye ntenda yakubaa bulwazi bwa kkansa, leka kulya mafuta woonse aakujisya cakulya amafuta aanyama (eeci caambilizya mafuta aakujisya woonse aajanika muzintoolo). Kolya mafuta aajanika muzilengwa leza (mbuli mafuta aanyemu, mafuta aanseke, mafuta aajanwa mumakkotapela, muma oliva, mumapopwe azimwi zinjaanji). Kolya cisyu mani amicelo kapati nkaambo eezi nzyezizwide bukwabilizi oobo bunga bwakuvwuna cikanda cako.

Citola ciindi cilamfu buti kuti mubili wamuntu ujane busani bwa vitamini D oobo bubambilwa atalaa cikanda?

Liya cikanda cako nocinjila mumuni uuzwa kuzuba, cilasandula cibeela camafuta aamubili kuti cibe busani bwa Vitamini D3. Nokuba boobo, oobu busani bubambilwa atalaa cikanda, aboobo tabufwambi kunjila mukati kamubili kuya mubulowa pe. Butola mawoola makumi one alusele kuti mubili wamuntu uswiinte busani bwa Vitamini D oobo boonse. Ncenciceeci ncoyelede kusamba amubili wako kotabelesyi nsipa kwamazuba obile kuzwa nookakkede muzuba kuti koyanda kuti busani bwa Vitamini D bumanine kunjila mumubili wako.

3. INTOBO YAKULWANYA MALWAZI

Muya ncecintu ciyandika kapati cisanina mubili wesu. Webo koyoya konjizya muya mubotu mukati akuzuzya mapupwe; ooyo muya mubotu nguusalazya bulowa, akupa buumi buya kumbele kuzibeela zyamubili zyoonse. Kuyoya kabotu-kabotu munzila iiluleme kakwiina kufwekemba nokuba kuvwitima, ncecuumbulizya nsinga zyamubili; eeci ncecipa busa bwakuyanda cakulya; cilondola bweende bwakubelesya cakulya mumubili; akuletela ŋonzi zyakuyakuluzya mubili.

Kuyoya cakufwekemba kucesya muya mubotu akweenzya bulowa cakulelema. Tombe, azimwi zikola mumubili, eezyo zyeelede kusoogwa mukuyoyela muya anze, zilasyaala mukati kamubili kazisofwaazya bulowa. Kutali buyo mapupwe, pele cifu, muni abongo azyalo zilasofwaazigwa kuti muntu kafundilide kuyoya kataswi muya uulatombe anze lyamubili wakwe. Cikanda cakwe cilatubuluka alimwi akwalo kweenda cakulya mumala inga kwanyongana. Kubulila muya mubotu mumubili, cilizyibidwe kuti ncimwi cintu akataa zintu zitalisya bulwazi bwa kkansa naa kubola mukati kamubili kocilanga. Nzila zyakuvwuntauzya zyakajana kuti bulwazi bwa kkansa tabukonzyi kujanika mubulowa bulaa muya mubotu pe.

Nkaambo nzi iciimo mbweyimikila naa mbwekkala ansi ncocijatikizya mbweyoya?

Inzya, weelede kwiimikila akukkala cabululeme - mutwe kuuyimvwi atalaa makkuko nji, isyule lyako kalipapalede kwiimikila nji. Nkabela mapupwe aamuntu inga akwazamuka kabotu eelyo buyo muntu ooyo nakkala akwiimikila cakululama nkaambo kuti kakutali boobo, inga mapupwe aaswiinta muya kuzwa anze asyaanikisyigwa akwaalilwa kupompa kabotu muya mubotu.

Ino inga ndacita buti kuti ndiyoye muya munji?

Bantu banji balayoya munzila yakufwekemba, eeci caambilizya kuti cibeela cili kunsi lyamapupwe cizwide muya uusofweede. Cintu ciyandika kapati, nkuyoya koswiinta muya munji kuzuzya mapupwe buzuba abuzuba (ziindi zyotatwe abuzuba nceciyandika). Koyoya kutozya mukati, jata muya, mpoonya lekezya asyoonto syoonto kusikila wamanizya kuswa muya, mpoonya jata kuyoya. Induluka alimwi, ziindi zili makumi obile. Eeci cigwasyilizya kutonka bulowa kuzinguluka mubili akugwisya zisofweede mumubili.

Imwi nzila yakwiiya kuyoya koswiinta muya munji (akuyoya cakuliiba), nkulala kosalame akubikka janza lyako ataala da lyako. Liya noyoya kutozya muya mukati, janza lyako lyeelede kwiimpuka. Koinduluka kucita oobo kusikila minyemfu ya da lyako kiiyimpuka lyoonse noyoya. Eeci ciiminina kuti pupwe lyomwe-lyomwe lilakwazamuka, kapati mu cibeela cilaansi akuzulila muya mubotu.

Kozwa anze lyaŋanda ziindi zinji kufumbwa nokonzya. Kosobanina anze. Mukati kaŋanda kweelede kubonwa kuti muya ulazinguluka kabotu alimwi kuli mumuni wazuba. Kobikkila maanu kuti kube muya mupya wiinda mukati kaŋanda akuzyuli koonwa. Kojalula mpulungwido zyakuzyuli buzuba abuzuba. Kuti koli woona kuzyuli kutakwe muya mupya, inga konoobuka kolimvwide kuciswa akukatala. Eeci cilacitika nkaambo kakuti muya mubotu uuyandika wakasinkilwa, aboobo mubili wako wapenzyegwa.

Muya wiinda kubota ujanwa kunkomwe, kulwaanje, kumavwuumina aameenda, musyokwe, liya nokuli guwo lyamvula, amuzuba; zyoonse eezi nzibaka zijanwa akataa zilengwa leza zilaa muya uulibambide kugwasyilizya buumi bubotu. Kujanza limwi, muya uuzwa mumincini iifunta akupoma muya, tuuli muya mubotu pe, nkaambo tuukwe busani buyandika kumubili pe.

Yebo kweeleba zibaka zilaa busi buuntuluka, busi buzwa mukanwa lya muntu uufweba, busi bwa misamu yakujazya tuuka, amisamu yakusalazya zintu. Kutegwa cikanda cako ciyoye kakwiina kusinkilwa, kosama zisani naa zikobela zyabunweba bwazilengwa leza ( mbuli buluba, bunweba bwatuuka, naa boya bwambelele, zyoonse eezi kazitavweledwe abunweba bwamusyobo wiimpene umwi pe). Utabikki acikanda cako nociba cintu cili coonse ncotakonzyi kubikka mukanwa lyako, nkaambo cikanda cako acalo cilanywa kufumbwa cintu cinanikwa alincico. Kotana samba, kokamuna masusu aako kusikila amwekamweka akukasaala. Kokamuna masusu aako kotozya kulubazu lwa moyo wako; eeci ncegwisya zisofweede zili mumasusu aako akukulwaizya cibeela cikwabilila mubili kuzwa kumalwazi kuti cibeleke kabotu.

Ino kuti ndaciswa, inga ndacita buti?

Muwo tuuyelede kulanganyigwa aanga nguuleta penzi pe, pele ncileleko ciyandika kumubili. Bantu banji bayeeya kuti liya nobafwide mpeyo, beelede kusinkila muwo uuzwa anze, akukasaazya maanda aabo kusikila kwapya cinicini mukati. Eeci cipa kuti mubili ulubaane alimwi tusensa twacikanda tujalile tombe lili mumubili kuti litazwi anze. Zibeela zyamubili zili mukati zilapengaana akutalika kuciswa comwe comwe, nkaambo bulowa bwatontola kuzwa atalaa cikanda kusikila mukati kamubili oomo mozikkede. Aawa, atalaa zyoonse, mapupwe taayelede kunyangwa muya mubotu mupya. Kuti kakuli ciindi muya mubotu nuuyandika ncobeni, ndileelyo cibeela camubili cili coonse, mbuli mapupwe amwida, nocilaa bulwazi.

Mikwasyi minjaanji ilaciswa bulwazi bwaakameneno, mumapupwe akutongooka kuciswa muni; eezi zyoonse nzintu nzyobaliletela buyo bamukabeni. Balainduluka kuyoya muya ngweenya, kusikila wasofwaala. Boonse aabo banyonganya buumi bubotu munzila eeyi beelede kuciswa.

Nkabela, ninzi nceyelede kucita kuti muwo watontola kapati?

Sama zikobela zikasaala pele utasami zinjaanji. Kuti naa uyungizye zyakusama atala, azyibe zisyoonto loko, pele kozumbaana akweendeenda, kuti kokonzya, kutegwa ukasaalilwe alimwi. Kuti kotakonzyi kweendeenda, kolikasaazya munsaa mulilo; kocesya kukasaala mukati kaŋanda ndeenya nootalika kukasaalilwa. Aabo bajatikene mumilimo kanjikanji balaluba kuti bamvwide mpeyo, aboobo inga taakwe nobaciswa. Bacisidwe balaa mapupwe aatali kabotu, kwiina cimbi ciinda kubacisa mbuli muya ukasaazyidwe kapati. Muya ukasaazyidwe kapati unyanga buumi, upa cinywe ku bongo, akupoyizya mapupwe amuni kuti uleke kubeleka.

Kutegwa bulowa kabweenda kabotu, kweelede kubikkilwa maanu kuzibeela zyamubili zili atala, kuti zisamikwe kabotu, akubaa kukasaalilwa kunji. Eelyo zibeela zyamubili nozitasamikidwe kabotu mbuli camba, bulowa butonkelwa kumutwe mbobutalisya kuciswa mutwe akuzwa munoka; mucamba kumvwika kuzula kapati, akuletela kukola naa kugulungana moyo, nkaambo kabulowa bunji buleelaleela mucibaka eeci; nokuba kumyongwa mwida nkaambo kabulowa bunji bubungene munsaa da.

Ninzi ncenga ndacita kuti nkekkala mudolopo oomo muli muya uusofweede?

Tacikonzyeki kujana buumi bubotu Yahuwah mbwayanda kukuleleka webo eelyo noyoya muya uusofweede alimwi uusyaanikizyidwe. Buumi bwako bubotu bulayandika kapati kwiinda munzi weebeka mpokkala, ncenciceeci kulongela kuya kulaale amadolopo ncocili cintu cabusongo. Kusikila noyoocita boobu, weelede kubikka maluba mukati kakuzyuli, muŋanda, ankobelekela; eeci ciyoogwasyilizya kuseba akusalazya muya ngoyoya.

4. KUTASAMBA AMUBILI

 

“Kosalazya kutaanguna eeco cili mukati . . . kutegwa anze . . . kusalale aalo.”- Mateyo 23:26

Itombe lilabungana mumubili liya notutanywi meenda manji. Mubili wamwana muvwanda ulaameenda aasika zibeela makumi lusele mu mwaanda. Meenda aajanika muzibeela zyamubili ayaabuceya noyaa kucembaala. Zibeela zili cisambomwe mu mwaanda nga meenda aajanika mumibili yesu.

Bantu bakapona kwamazuba aali makumi lusele abomwe kakwiina cakulya, pele balakonzya kufwa mumazuba osanwe kuti kabatakwe meenda. Kuti wasweekelwa meenda aamubili wako aasika zibeela zyosanwe mu mwaanda, ulakonzya kutalika kuziluka maanu, kulubaana, akukwelana minyemfu. Kuti wasweekelwa meenda aasika zibeela kkumi azyosanwe mu mwaanda, buumi bwako lino inga bwaba muntenda. Kusweekelwa meenda kwiinda waawa inga kwaleta lufu. Nokuba boobo, mubili tuujisi nzila zyakuyobola meenda aakubelesya muziindi nokuyandika meenda kapati.

Izibeela zyamubili zipenga kapati kuti wabula meenda mumubili, nzizyeezyo zitakwe nsinga, mbuli muswaanganina mafuwa, mumagondo, mutukokola azifuwa zyamusana. Kucisa kapati ninzila yakutondezya kubulisya meenda. Liya muzibeela muswaanganina mafuwa mwatalika kucisa akuleka kucisa, eeco citondezya kuti mubili wako wabula meenda kapati. Kanjikanji, kubula meenda muzibeela muswaanganina mafuwa takulangwi mbokubede mubwini pele kupegwa misamu iilesya kucisa. Kanjikanji eeci cipa kuti muntu ayaamine kumisamu iimanukizya eeyi, aboobo, mafuwa alacubbuluka aawo mpaaswaanganina cakutakonzya kubambululwa.

Kujatikizya bwaamba Musilisi Fereydoon Batmanghelidj, kubula meenda mumubili ciletela malwazi. “Kuyuma mukanwa teesyi cilikke citondezya kubula meenda, aboobo kulindila kuti uyume mukanwa nkokuya unywe meenda, eeco taciluleme pe. Kumvwa cintu cicisa ninzila yamubili yakwiita meenda. Nyota yeelede kulesyegwa. Eelyo mubili nuutakwe meenda manji alimwi nomvwide kucisa, ncecitondezyo cakubula meenda.”

Musilisi Fereydoon Batmanghelidj upandulula akuti, “Kucisa loko mumubili ooko kutapanduluki kuti nkucisa nokuba kubaa tuzunda, kweelede kutaanguna kulangwa kuti nkubulisya meenda aawo aali kucisa. Ooku kucisa kweelede kutaanguna kulanganyigwa kuti nkubula meenda mumubili kakutana citwa cili coonse amubili wamuntu uucisidwe.”

Basilisi abaabo basilika mukutyankaanka mubili, kanjikanji bajana kuti minyemfu niitazungaani, kapati minyemfu yoonse noyaangene akuzungaan munzila yomwe mbuli muntu uuzimbide, inga kakuli kubula meenda asyoonto. Zimwi ziindi inga nkomeki yomwe buyo yameenda aakunywa ilakonzya kumanya nyota, akuubuka kwamubili ooku.

Ino mebo ndeelede kunywa meenda manji buti, alimwi mbuti mbwenga ndazyiba kuti ndanywa meenda manji aayandika?

Kuleka mbuli mbobasyoma bantu banjaanji, kufwa nyota tacili cintu cibotu pe. Kusikila ciindi eelyo webo notalika kumvwa nyota, caambilizya kuti mubili wako wasweekelwa kale cibeela catatu cameenda manjaanji mumubili wako. Kuti munsyu wako kuulangika musyobo wa mungunga waji, yebo tonywide meenda manji mboyelede pe. Kuyandika kuti munsyu wako kuulangika aanga meenda aabalangala, aatakwe cintu. Kunywa meenda ziindi zinjaanji abuzuba ncintu ciyandika nkaambo eelyo muntu nanywide meenda manji, insa zilaseba meenda aayo kuzwa mumubili wakwe, mumawoola masyoonto buyo aatobela. Ncenciceeci, kutegwa yebo ukonzye kunywa meenda ngoyandika kunywa abuzuba, toyelede kunywa meenda aayo aciindi comwe buyo pe. Kunywa nkomeki yameenda muwoola lyomwe-lyomwe lyabuzuba, eeco nceciinda kubota. Kuti yebo wakatala, kufumbwa buyo kuti wanywa meenda manji aatontola inga cainda kukugwasya kuti ukataluke muziindi nolimvwide kubula nguzu. Pele weelede kunywa meenda manjaanji kuti kozwa nkasaalo alimwi naakuti kakupya buzuba oobo. Eeco ncecinkonzya kukugwasya kubaa nguzu. Kobwezelezya meenda nozwa amunzi alimwi meenda ncecakunywa cilikke ncoyelede kunywa kuti umanizye nyota yako, kuleka cakunywa cimbi cili coonse.

Webo ulakonzya kupima meenda ngoyelede kunywa kwiinda mukulipima mbuulema mubili wako, akwiinda aakati mweelwe ooyo. Ooyo mweelwe ngomweelwe wameenda ngoyelede kunywa abuzuba. Kuzwa noobuka cifumofumo, acibe ciyanza cako kunywa nkomeki zyobile nokuba zyotatwe zyameenda aakasaala aabikkidwe malemani. Munkomeki yomwe-yomwe, kotyankila musinza wacibeela comwe kwiinda akati lemani lyomwe. Lemoni lyomwe lilasakamusya akusalazya mubili wako. Kuti yebo kotaunki-unki kusyokwe abuzuba (mubwini weelede kuunka ansengwe lyoonse wamanizya kulya ciindi comwe), yebo kunooli weelede kuyungizya kunywa meenda (alimwi weelede kubona kuti ulanyanyaala mubili wako akweendeenda abuzuba, akulya micelo, acisyu mani amaila aatakwaapudwe).

Nkukuli nkonga wajana meenda aakunywa aayinda kubota?

Meenda aazwa mutusensa twa meenda nga meenda mabotu. Meenda aatobela waawo kubota, meenda aamumugonti uusyidwe ansi. Kuti kacitakonzyeki kujana meenda aayo, aalo meenda aakasebwa nokuba kujikwa akuteekezya mvwula, alasalala. Inga cainda kuba cintu camaanu kulangisya kuti kuli tombe linji buti liyaayide mumeenda ngoyanda kunywa kutegwa ulizyibile meenda aayo mbwaabede bwini. Utanikunywi meenda abikkidwe musamu wa chlorine pe, nkaambo ooyo musamu ulakola kumubili wako; musamu uujaya tuzunda tukukwabilila mumubili akunyonganya cibeela ceendelezya kukomezya mumubili wako. Zintu zilaa ntenda kapati mumeenda aajisi chlorine zilisangene akataa zintu ziyaayide mumeenda. Bamwi basyaazyibwene basyoma kuti eezyo zintu zilakola ziindi zili 10,000 kwiinda bukola musamu wa chlorine lwawo ulikke.
Imbungano Iikwabilila Zilengwa Leza, yakasanyangula misyobo yameenda aayobwedwe mumisyobo yamabbodela aali mwaanda kwa myaka yone. Ooku kuvwuntauzya kwakajana kuti bunji bwameenda aayo, akali meenda aamudolopo, mbweenya mbuli meenda aazwa mu pompi. Cibeela catatu cameenda aayo cakalaa tuzunda nokuba misamu imwi yakali kwiindilila amweelwe ooyo watakeelede kwiindililwa mukusalazya meenda.

Ino mbuti kayi kusamba mumeenda aayo?

Ncintu ciyandika kusalazya tusena twacikanda camubili akutusalazya abuzuba kwiinda mukusamba amubili. Muntu ulaa buumi bubotu ulazwa tombe lisikila ku kilo lyomwe abuzuba kwiinda mukuzwa nkasaalo. Bantu bajata milimo yanguzu kapati balazwa tombe liinda aawo. Cikanda camuntu cibeleka mulimo waco mbuli nsefwa yatatu mumubili wamuntu. Muntu wakapya mulilo, ooyo ulaa cikanda cakanyeka, takwe bulangizi bunji bwakupona buumi bubotu bulamfu, alimwi nsa zyakwe ziliminidwe kubeleka mumubili wakwe nkaambo kakuti tazicigwasyigwi acikanda cakwe kugwisya tombe mu nkasaalo.
Kufumbwa naa muubuumi buli kabotu, nokuba mukuciswa, kusamba amubili abuzuba tacili cintu ceelede kusiilwa kumbali pe. Kufumbwa kuleka kulisalazya, eeco inga cakuletela bulwazi. Bunji bwa tusena twamubili wamuntu, oomo mubili muuyoyela, tulasinkwa akuzula tombe kuti muntu katasambi. Cikanda camubili wamuntu ceelede kusanzyigwa kabotu-kabotu cakumaninizya, kutegwa tusena twamubili tukonzye kubeleka mulimo wato wakulemununa mubili tombe lizwa mukati. Nobaba bantu bacisidwe ncobeni, abalo balayandika kubaa zileleko zijanwa mukusamba amubili abuzuba. Mubili inga wayoya kabotu akulikwaya kuti muntu kasamba abuzuba. Kwiinda munzila eeyo, minyemfu yamubili ilaladamuka kakwiina kucisa, mizeezo amubili wamuntu awalo inga walimvwa kuba kabotu akuzulila buumi, maanu aamuntu inga ayungizya kuvwula, alimwi kufumbwa cibeela camubili acalo inga calimvwa kabotu mbuli camuntu uupona.
Kusamba amubili cikulwaizya kuzwa nkasaalo akuyoya kwamubili, kufwambya kweenzya bulowa, akugwisya kufumbwa cintu cisinkila bulowa kuti bukunke cakuliiba, alimwi ncintu cikulwaizya nsa acisubilo camuntu kuti cibeleke munzila yeelede. Kusamba amubili kugwasyilila mala, cifu, amuni wamuntu kucita milimo yazyo, akupa nguzu abuumi bupya kuzintu eezyo. Ncintu cigwasyilizya akugaya cakulya mwida, alimwi mubwini, muciindi cakuti mubili ubule nguzu akuubuka, ubaa nguzu.

Muciindi cakuti mubili unjilwe mpeyo, kuti muntu wasamba kabotu-kabotu, inga eeco camupa kuti alikwabilile kuti atanjilwi mpeyo mucamba, nkaambo bulowa inga bwayungizya kukunka cakuliiba kakwiina cisinkilila; izibeela zyamubili ziminidwe kuzwisya tombe, azyalo inga zyalemununwa mukuli, nkaambo lino bulowa inga bwaswena atalaa cikanda, alimwi akutalika kweenda munsinga zyamubili zyoonse mbuli mbokweelede. Ncintu ciinda kubota kuti wamanizya kusamba amubili akulisukuluzya mumeenda aatontola kwatunzumina tuli makumi otatwe. Kucita boobo ncecintu ciyumya mubili kuti uzyandamane kulwana malwazi kwiinda buyo kusamba mumeenda aakasaala aayo aawubula mubili wako.

Hena mebo ndeelede kubelesya meenda (kusilika malwazi) eelyo necisidwe? Hena mwati meenda alaa mulimo kwaabelesya boobo na?

Kubelesya micelo yamusokwe kusanganya antoomwe ameenda, ncintu ciinda kujokolosya buumi bubotu kwiinda misamu yoonse yakabambwa abantu munyika. Kubelesya meenda mumulimo wabusilisi, ninzila imwi yakali kubelesyegwa kuzwa nsiku lini. Kuzwa mumusela wa 400 BC, Hippocrates, ooyo wakali kuluulwa kuti ngo “Taata wa Misamu”, wakali kusilika baciswa kabelesya meenda aapya ameenda aatontola.

Kufumbwa nokuli bulwazi, kuli kunyongana amwalo mukukunka kwa bulowa. Ooku kunyongana kulakonzya kubambululwa kwiinda mukubelesya buyo meenda alikke. Meenda aapya alakkazyika camba, meenda aatontola asinsimuna mubili. Woonse antoomwe munyika, aaya ngaabeleka kweendelezya bulowa mbuli pompi kuti bukunke mbobweelede kuzinguluka mumubili woonse. Meenda naabelesyegwa munzila yeelede, alakonzya kuyungizya kweenzya bulowa ziindi zili 400. Tumpango twabulowa tusubila atutuba ooto tujanwa musinga zilibonya atalaa cikanda inga twayungizya kuvwula kuzwa a 20 kusikila ku 35 alimwi nokuba ziindi 200-300 komwe-komwe kampango.
Kuyungizya waawo, muucikanda camubili meenda mwaabelekela kuti asilike mubili akuupa nguzu, nkaambo cikanda camuntu cilisweene acibeela cili coonse camubili kwiinda mutusinga-singa amubulowa bukunka mumubili. Kwiinda mukucincauzya meenda aakasaala ameenda aatontola kukasaazya akutontozya mubili, ooto tusinga-singa tuli mumubili tulasinsimuna nokuba kuumuzya zibeela ziindene zyamubili.
Kosamba mumeenda aakasaala kwamaminiti aali 3-5 akutobelanya mpeenya aawo kusamba mumeenda aatontola kwatunzumina tuli 30. Kocita oobo ziindi zyosanwe, lyoonse komanizya mumeenda aatontola. Kosoleka kucita oobu abuzuba, kwamwezi omwe. Kufumbwa nocita boobo abuzuba, cinookugwasya kuyumya kuya kumbele kuzwa kubulwazi mbocisidwe kusikila wayumya nta. Kuti muntu kacisidwe kapati, kubelesya meenda abuzuba inga camugwasya kapati, alimwi akugamika meenda aayo kucibeela camubili cilaa bulwazi.

Yebo ulakonzya kulivwunikila atalaa meenda aasunta busi eelyo nokkede amunzi wako. Kononzomana akauno kasyoonto, kolivwunikide payi, kuzwa musingo kusikila kumatende aako. Kojana muntu wakukugwasya kuti akubikkile cisyomeka cameenda akataa maulu aako, akukuyungizyila meenda aapya eelyo naatalika kutontola aayo aali mucisyomeka. Kozumanana kokkede aawo kwamaminiti aali makumi obile; komanizya kusamba mumeenda aatontola kwaminiti lyomwe kusikila obile.

5. KUKOMENA KOYAA KULANGIKA BWANA

Hena yebo toyandi kuti musilisi wakujulu akuyungizyile akataa misamu njakupede kuti kube musamu uunga:

Kubaa buumi bubotu kuyandika kubaa bulowa bukunka cakuliiba kakwiina cisinkilila bulowa pe. Kufumbwa buyo notuzumanana kubeleka, abwalo bulowa buleenda kakwiina kusinkililwa. Tacili cintu cilikke buyo ciyandika kusanina mibili yesu. Swebo tweelede kubeleka akusobana kutegwa oobo bulowa bulaa busani bubotu buzinguluke mumubili akususa busani oobo kutola kuzibeela zyamubili woonse aciindi ceelede.
Muntu wansiku wakazyibide kubeleka milimo amaanza aakwe kuti apone buumi bulamfu. Bantu bamazubaano bakaleka kubeleka akusobana mbuli mubili mbuuyandika kuti upone buumi bweelede.

"Mpoonya Yahuwah Elohimu wakabweza muntu, akumubikka mumuunda wa Edeni kuti awubambilile akuusunga." — Matalikilo 2:15

Buumi bwakwiile kukkede ansi kotakwe cakucita, ncecintu cakapa kuti mibili yabantu ibule muya mubotu wakuyoya nkaambo ooyo muya mubotu ukonzya buyo kunjila mumubili eelyo noyaa kubeleka canguzu. Zibeela zyamubili wesu, minyemfu, bongo, atusinga-singa lino ziliminidwe kucita milimo yazyo nokuba kuti kwiina muya mubotu munji uuyandika ooyu. Cintu citobela ncakuti, oobu buumi bwakwiide kukkala kotakwe mulimo, antoomwe atombe linjaanji mumbali lyesu, bulalibonya munzila eezi: kuyaa kubula maanu anguzu mumubili alimwi akuyaa kuvwula malwazi aasikila mubucembele. Kuvwuntauzya kunjaanji kwakaambilizya kuti, kubamba mubili kuti kuuyumide nta, ncecintu cipati cikonzya kukwabilila muntu kuti atafwambi kucembaala, akufwa, nokuba kwaalilwa kulicitila zintu nkaambo kabucembele.

"Bunji bwazintu nzyotwaamba kuti zitondezya kucembaala, eezyo nzintu zitondezya kubula mulimo." —Williams Evans Ph.D.‚ Imbungano Iivwuntauzya Busani bwa Mubili wa Muntu aKucembaala

Misobano nzi mebo njekonzya kucita?

Kuti yebo kotazyibide kubeleka milimo yanguzu, kweenda buyo musinzo kovwaka inga cakugwasya. Kotalisya kweenda kasinzo kafwaafwi mbuli mbolimvwa kabotu, mpoonya koyungizya kusikila mamaile osanwe abuzuba. Kubeleka anze lyamunzi, kufumbwa mulimo ngocita, ncintu cigwasya kuyumya mubili.

Yebo inga wabaa mpindu mpati kuti wasanganya misyobo yamilimo yone: kusobana kukupa kufwamba kuyoya, kunyamuna zilema, kulyoolola akuliimikizya munzila yeelede. Koyeeya kuti kusobana canguzu kofwamba kuyoya nokuba kubeleka, ncintu ciinda kukugwasya kwiinda kulelema kucita cintu. Kubelesya nguzu kweelede kucitwa azintu zitalemi kuminya mubili. Kulyoolola akwalo kweelede kuba kulyoolola kutozya musyule, kuleka kutozya kumbele mbuli mbotucita ziindi zinjaanji abuzuba.

Ino mebo ndeelede kusobana kusikila ciindi cili buti?

Eelyo noli kabotu, notacisidwe, kusobana kwamaminiti aali 30 abuzuba, kusobana ziindi zyotatwe kusikila cisambomwe musondo yomwe inga cakugwasya. Kusobana ncintu cipati ciyandika kuti yebo waciswa. Muciindi eeco nokuba kuti ncintu cipati ciyandika kuti yebo ulyookezye, kolomya kubona kuti uleendeenda, alimwi ulayoya cakufunta muya abuzuba. Kuti kotankonzyi kucita boobo, koswipauka akusotooka nokuba kutyankaankwa amubili akwalo inga kwakugwasya. Kucita zintu ziimpene inga cakugwasya kapati.

Kuti wasobana kotabikkide moyo wako woonse, inga caba cintu cakwiinzya buyo muvwi kusowa ciindi, alimwi inga tookonzya kujana mpindu nokuba cintu cikugwasya kuzwa mukusobana ooko pe.
Kubantu aabo babeleka milimo yanguzu kapati yeelene a kusobana ciindi cilamfu, akwalo kusobanya bongo ncintu ciyandika mbweenya mbuli kusobanya mubili woonse.

MASESEKE AAKOONGOLA

Basikalumamba bali zyuulu zyobile bakabikkwa mumusunko akulangilizyigwa kwaciindi mbocibede —kunyina cintu cakajanwa ceelene mubalombwana bamwi pele buyo kweelana cakulya ncobakali kulya. Mukuvwuntauzya ooku kwakajanwa kuti, kutegwa muntu awongole kukkala buumi bulamfu, mweelwe wacakulya ncalya ulaa kaambo kapati kwiinda musyobo wacakulya ncalya. Ibbaibbele likanana masimpe eelyo nolyaambilizya kulijata muzintu zyoonse, kuleka buyo kuliimya cakulya.

“Lino muntu umwi aumwi uuyanda kuzunda ulalibatamika muli zyoonse. Ulacita oobo kuti atambule musyini uusopoka buyo, pele swebo tucita boobo kutegwa tukatambule musyini uutasopoki alili”
—1 Bakolinto 9:25

Ibbaibbele liyiisya kuti kulijata kwa masimpe, nkuliimya zintu zikonzya kucisa mubili wamuntu, akubelesya kufumbwa cintu cipa buumi bubotu munzila yabulondo akulijata. Eeco caambilizya kuti ooyo uutobela Mufutuli Yahushua, ulaangulukide kubelesya kufumbwa cintu cibotu mubulondo kutali mubuyamba, pele lyoonse weelede kweeleba ncobeni kufumbwa cintu cikonzya kucisa akujaya mubili wakwe.

“Sena tamuzi kuti mibili yanu niŋanda ya Muuya Uusalala uuli mulindinywe, ngomutambwide kuli Taata Yahuwah? Ncencico eeco buumi mbomujisi tabuli bwanu nobeni pe?” —1 Bakolinto 6:19

Cintu cipati ciletelezya kukatala, cizyila mukulya zintu zitasalali, kulyaalya kakwiina kuyozya, akutabelesya mubili mumulimo nokuba kusobana. Kuyungizya waawo, mawoola manjaanji aakulya cabuyamba akwiide kukkede kakwiina cakucita cibelesya mubili, eeco ncintu cinyanzya nguzu kuzwa kubongo bwamuntu. Kutegwa omuntu ubaa buumi bubotu, akuzwidilila muzintu nzyocita, yebo weelede kulijata muzintu zyoonse.
Kuliimya kwamasimpe tacaambi buyo kuliimya cakulya azyakunywa pe. Eeci ciguminizya zibeela zyabuumi bwako boonse: mulimo wako, mizeezo yako, majwi aako, koona kwako, kusobana kwako, kumvwana abantu, azimwi zinjaanji.
Kuti twalanga ali zyakulya, kunyina cintu ceelede kunjila mwida lyamuntu eeco cikonzya kusiya manyongwe musyule. "Kuti muntu wasofwaazya tempele lya Mwami Yahuwah, ooyo muntu Mwami Yahuwah uyoomunyonyoona; nkaambo tempele lya Mwami Yahuwah lilisetekene, eelyo tempele ndendinywe" (1 Bakolinto 3:17). Kulijaya mbweenya mbuli kulisina akunywa musamu wakulijaya, acalo ncinyonyoono cipati mumeso aajulu mbweenya buyo mbuli kujaya mubili asyoonto-syoonto mukubelesya zintu zikola mubili mbuli kunywa misamu iikola naa bukoko akufweba ciindi aciindi.
Zintu zikola zyeelede kweelebwa nkaambo zyoonse zinyonganya mubili, alimwi zyeena mubili wamuntu nkaambo eelyo nozileka kubeleka, muntu ulacaala kabulide nguzu kwiinda kutaanguna. Akataa zintu eezi kuli:

Kulijata ciguminizya kuleya zintu zikola zitobela ansi aawa:

Amucenjelele zyakulya eezyo “zitalisya” malwazi akupa kuti muntu alye aanga waloogwa. Bunji bwazyakulya eezyo zijisi bweengwa a mafuta antoomwe (mbuli ayisi kkilimu, makkukkisi) alimwi amafuta amunyo antoomwe (mbuli magwili aakangidwe). Zimwi ziindi eezi zyakulya zilisangene azyakulya zipa buumi bubotu. Ncintu ciyandika kapati kuzyiba kuti ncili cakulya camusyobo ooyo akuceeleba.

Eelyo bazyali besu nibakasweekelwa muunda wa Edeni kwiinda mukuyandisya kulyaalya, bulikke bulangizi mbotujisi lino bwakutambula muunda wa Edeni mbwakulijatisya kapati mukulya amuzisusi zyanyama.

Kulisalazya ciindi aciindi ncecintu cigwasyilila mubili wamuntu. Eeci inga muntu wacicita kwiinda mukusotoka cakulya comwe mubuzuba bumwi, kuliimya akunywa misinza yamicelo yamusokwe, nokuba kulya zyakulya ziligwa kazitajikidwe zilikke. Kuli bantu bamwi banga bagwasyigwa kwiinda mukuliimya cakulya buzuba bomwe boonse nokuba obile mumvwiki yomwe kwiinda kuti basilikwa munzila iili buti nokuba kupegwa malailile aazwa kucibbadela. Kuliimya buzuba bomwe mumvwiki yomwe yomwe inga caba cintu cibagwasya kapati.

Muntu "… tajisi misamu yakulisilika." —Jelemiya 30:13

Misamu yacikuwa iikola antoomwe amisamu iipegwa muzibbadela, yeelede kweelebwa. Misamu iladula ncobeni, akuulwa mali manji kapati, alimwi amusyobo mbwiibeleka mumubili wamuntu. Misamu tiiponyi mubili pe; pele kunze lyaboobo, injizya zintu ziindizya kucisya mubili. Aabo bazyibide ciyanza cakunywa misamu yamusyobo ooyo, bacita cinyonyoono kubusongo bwabo akubikka muntenda maumi aabo kuzwa waawo. Misamu yakatuletela zinjaanji zinyonganya nyika yesu, akujaya bantu banjaanji kwiinda kugwasya bantu aabo.
Kulubizya kusilika malwazi inga kwalesyegwa kwiinda mukulya zyakulya zitavweledwe zinjaanji akukkala buumi bwakuliiba. Kusikila bulwazi buli boonse, bulakonzya kukomena cakuti misamu iibelesyegwa kujaya tuzunda inga yeelela kubelesyegwa.

Eeci ciliboobo, kapati kuti matalikilo aabulwazi taalangisyigwa akubikkilwa maanu, nanka kuti buumi bwamuntu amubili wakwe waubuka nkaambo kakukkala buumi buteendelani amilawo yazilengwa leza cakuti muntu katacikonzyi kuliponena lwakwe kakwiina kunywa misamu.
Cimwi cakalembwa mu Mukubwe Kaangala 2008 mu Lugwalo lwa Harvard Health, basikuvwuntauzya bakapandulula bunji bwanzila zitabelesyi misamu yacikuwa, mbozikonzya kujata mulimo kwiinda mapiilusi.
Mumyaka misyoonto yakainda, kwakaba kuvwuntauzya kunjaanji ooko kwakatondezya kuti kukkala buumi butakwe zinjaanji mukulya akubeleka, ncecintu cikonzya kusilika malwazi manjaanji. Ngooyu mukonzyanyo wamalwazi uutobela ansi aawa, aayo aakonzya kusilikwa kakwiina kubelesya misamu yacikuwa:

  1. Bulwazi bwakuciswa zifuwa
  2. Bulwazi bwamafuta manji mumubili
  3. Kucembaala mumizeezo
  4. Buumba
  5. Bulwazi bwakubaa ccuka linji mubulowa
  6. Kubbubba akuduntauka moyo
  7. Kutyokooka mafuwa

Kusala kubelesya misamu yacikuwa nokuba kwaandulwa mucibbadela, inga caba cintu cicaalizya ncosala kucita kuti zyaalilwa zyoonse. Malwazi woonse atalikila ciindi cilamfu kakutaninga yandika kubelesya misamu nokuba kwaandulwa. Swebo tobantu tunyonganya mubili kuti utakonzyi kulisilikwa akupona eelyo notuuntulizyila zintu zitondezya kuti mubili waciswa. Kuti eezi zintu zyabambililwa kuzwa nobwatalika kulibonya bulwazi, inga tiikwayandika akunywa misamu iikola nokuba kwaandulwa mucibbadela kuti ulangwe bulwazi mobuli mukati kamubili.
 

Mwami Yahuwah uyandisisya kuti swebo katulijata muzintu zyoonse. Kufumbwa cintu cicisa mubili wamuntu, eeco cintu cicesya nguzu zyamubili wakwe, akuubula mizeezo anguzu zyakulijata. Kufumbwa cintu ncaalilwa kulijata muntu, eeco ncecipa kuti ooyo muntu cimuyumine kusala akataa cibotu acibi. Pele buyo kuti twatalika kulijata masimpe, inga tiitwakonzya, alimwi tatukonzyi kuteelela kasimpe aako kasalazya mizeezo amuya wamuntu. Kulya malyaalya cabuyamba akunywa kufumbwa cikola, ncintu cimanina mukuyeeyela mizeezo iilubide akucita zintu zitaluleme. Pele buyo kuti twalyaangulula kuzwa kuziyanza zibyaabi zyoonse, swebo tatukonzyi kuba batwanga ba Mufutuli Yahushua bamasimpe.

Kufumbwa eeco Yahushua ncatwaambila kuti tucisulaike,
Walo ulatwaambila cintu ciinda kubota mucibaka caceeco.

6. ZILYO ZYA MULENGI

“Alimwi Elhoimu wakaambila muntu wakati, “Ncobeni ndakupa misyobo yoonse yazisyango zizyala nseke amisyobo yoonse yamisamu iizyala micelo, kuti zikabe cakulya cako —Matalikilo 1:29 Lino kwiinda kaindi, kuli busongo buyaa kuyubunuka kuti, mbuli mbotuzingulukidwe azintu zisofwaazya cakulya amasena motukkede, akwalo kulya zintu zisalala zipa buumi bubotu, ncintu ciyandika kapati lino kwiinda kaindi.

Elohimu wakapa bazyali besu bataanzi cakulya Walo mwini ncaakalenga kuti ceelede kuligwa abantu bamukowa wesu. Taakali makanze aakwe kuti kube cinyama nociceya buti cinga cajayigwa akusweekelwa buumi kuti ciligwe pe. Kwakanyina lufu lwakeelede kucitika mumuunda wa Edeni. Micelo yamasamu aakali mumuunda ooyo njeyakali cakulya ciyandika kumubili wamuntu. Mulengi waluse wakabapa bumboni bwa bubotu aluyando Lwakwe mukubapa micelo, zisyumani, maila anseke zyakulya akubasyangila kufumbwa musyobo wacisamu cikonzya kukomena kuzwa mumamvwu cakubelesya akubotya nyika. Ndileelyo buyo nicakanjide cinyonyoono alufu nilwakasika, eelyo banyama nibakatalika kulya banyamanina, abalo bantu mpeenya aawo bakatalika kulya nyama.

Yahuwah taakazumizyide bantu kuti balye nyama kusikila niwakainda muyoba. Zintu zyoonse zyakalinyonyoodwe eezyo bantu nzibakali kunga balya. Simalelo wakazumizya Noah kuti alye banyama basalala aabo mbaakatoleede mubwato antoomwe anguwe. Pele nyama tiiyakali cakulya ceelela mubili wamuntu pe. Kuyungizya waawo‚ Yahuwah wakalipede malailile aagaminina kuti nyama tiiyelede kuligwa amafuta aanjiyo nokuba bulowa bwayo kabucili munyama pe. (BaLevi 3:17). Icintu cakalibonya eelyo nyama niyakazumizyigwa kuligwa akataa zyakulya zyabantu, buumi bwabantu bwakafwiimpisya citaambiki. Lino buumi bwamuntu kuutaninga sika muyoba, bwakali kusika myaka iili 912‚ pele niwakainda muyoba, buumi bwamuntu bwakafwiimpa kusikila kumyaka iili 350.

Eelyo Mwami Yahuwah naakagwisya bana ba Isilayeli kuzwa mu Ijipita mobakaangidwe myaka iili 400‚ Walo wakabapa cakulya citasanganyidwe nyama (Kulonga 16:35). Yahuwah naakabapa nyama yakuti balye kwiinda kubapa manna‚ pele wakabalesya kulya ceeco kutegwa babaa buumi bubotu. Akali makanze Aakwe kubapa cakulya ceelede kubasanina kufumbwa ncobakabulide mumibili yabo kwiinda ceeco ncibakazyibide kulya ku Ijipita. Ooyo musyobo wakulya wakanyongene ngobaazyibide, wakeelede kuyiisyigwa kulya zyakulya zisalala, kutegwa bakonzye kukkomana kulya cakulya eeco cakalengelwa muntu kumatalikilo— kulya micelo yamisamu yaanyika. Nkakaambo aaka bana ba Isilayeli ncibakalesyegwa, ziindi zinjaanji, kulya nyama.
Nyama yabanyama baandeene azyakulya zyamukupa ziligwa mazubaano, ziliimpene kuli zyeezyo zyakali kuligwa kumatalikilo. Mazubaano banyama tabalekelwi kucela bwizu musyokwe akulyeendelela nokuba kupegwa cakulya ncobeelede kulya nobalyeendelela. Kuyungizya waawo, inyika iliindide cino ciindi kusofwaala akubaa tombe cakuti eezyo zintu ziyaa kulibonya amwalo mubanyama balya zintu eezyo. Mazubaano banyama azyakulya zyoonse zibambwa kuzwa kunyama yabo, tazicili zyakulya zitakwe ntenda kulya pe.

Zimwi ziindi bantu balaleka kulya nyama pele kumwi kabacizumanana kulya nswi kabayeeya kuti nswi tazikwe ntenda. Cintu cuusisya ncakuti, kanjaanji eezyo nswi zizwide misamu iikola kwiinda nyama. Alimwi kwiinda mukulya nswii niiba buti, yebo inga walibikka muntenda yakulidilizya musamu wiitwa kuti mercuri ooyo uukonzya kunyonyoona bongo, insa amapupwe aako. Ncobeni Mbungano Yeendelezya Cakulya a Misamu ikulwaizya kuti bamakaintu bamitide beelede kweeleba kulya nswi zyamisyobo imwi nkaambo kakuti zilaa misamu munyama yazyo iikonzya kubikka muntenda mutumbu amwaanaakwe ngwamitide.

"Eeco cakulya ncolya ceelede kuba musamu wiinda kubula ntenda alimwi wiinda kubaa nguzu, nokuba musamu wiinda kulelema kukujaya."
—Ann Wigmore

Buvwuntauzyi bupati bulaa makani manjaanji, bwakacitwa mucisi ca China a Musilisi Colin Campbell. Ipepa lya New York Times lyakaambilizya kuvwuntauzya ooko kuti "Ingala ya Malwazi Aayambukila" alimwi mumajwi ngeenya wakaambilizya kuti kumwi kuvwuntauzya kweelene akooku nikwatakakonzya kucitwa pe. Ooku kuvwuntauzya kwakatondezya kuti kulya zyakulya zizwa kuzisamu amuzisyu mani, ncecakulya cikulwaizya kupona buumi bubotu bulamfu.
Eelyo notulanga mujwi lyokwa Yahuwah, akusanyangula makanze aa Mulengi wesu kuli Adamu a Eva, ncintu citusalazyila buumi mbotweelede kupona acakulya ncotwakalengelwa kuti tweelede kulya. Yahuwah wakabikka ba Adamu a Eva mumuunda akubapa cakulya cizwa muzisamu azisyu mani (Matalikilo 1:29; 2:8). Kufumbwa buyo notuyaamuka kuzwa kuli zyakulya eezyo akukkala buumi butaluleme, azyalo zintu inga zyatalika kutuyumina.
"Zintu zyotatwe ziinda kujaya bantu mazubaano—Mbulwazi bwakuciswa Moyo‚ Bulwazi Kubola Kocilanga a Kudenauka kufwa —zyoonse eezyi inga zyalibonya kuti zijatikizya zyakulya nzyobalya bantu azyakunywa nzyobanywa." Dr B. Hetzel‚ Silutwe wa CSIRO cibeela ca Nkamu ya Busani bwa Bantu, Mwiyi wa Misamu yabantu aMisamu Yakweeleba Malwazi, ku Cikolo cipati ca‚ Monash.
Kweendelanya a Cikolo ca Cisi ca Lwiiyo lwa Zilengwa Leza, ziindi zili 60 mu 100 zya bulwazi bwa bamakaintu bwakubola zibeela zyamubili kocilanga alimwi ziindi 40 mu 100 zyamalwazi, woonse azyila muli zyakulya amubusani.

Ninzi Ime Nceelede Kulya?

Yebo kolya zisyu mani kapati amicelo; amaila aatasebuludwe; anseke; anyungu mbuli nyabo nozyicili ziteteete. Yebo kobaa ciyanza cakulya cisyu mani cilaa matuvwu aanyanzabili aayo aalaa busani bujanwa mubulongo, alimwi kufumbwa nocikonzyeka, kosanganya a zisyu zijanwa mumeenda eezyo zilaa busani butajanwijanwi atalaa nyika. Mubili uli mbuli bulongo bulaa busani alimwi kuti wasaninwa kabotu inga tiiwabula cintu ciyandika. Webo kweeleba zyakulya zyakapindaulwa kuleka kuba mbozyakalengedwe.
Yebo kolya zyakulya zijanwa nkokkala alimwi zijanwa muciindi camwaka eeco. Busani buyandika kapati bulajanwa muzisyango zyakalimwa kakwiina kubikkwa misamu alimwi zitebulwa kugaminina kuzwa mumuunda akuligwa. Bulimi bwamakwebo buubaula busani bujanwa mubulongo alimwi bunji bwazisayngo zilimwa boobo nozisika kuli ndiswe, zyakaba kale zyakaindi eelyo nkokuya ulye. Kulilimina mbewu, njempindu mpati njokonzya kulicitila yebo abayandwa bako kuti mubaa buumi bubotu. Yebo ulakonzya kucita oobo mukalimo kanyika kasyoonto buyo, alimwi ulakonzya kulima zintu zimwi amunzi.
Kobala kufumbwa cilembedwe acintu eeco ncoyanda kuula, kutegwa uzyibe cisanganyidwe muli cakulya eeco, mpoonya yebo kosala zyakulya eezyo zitasebuludwe alimwi zitasanganyidwe amisamu minjaanji. Mulongo uulembedwe wamisamu iisanganyidwe muli cakulya, weelede kuba mufwaafwi loko.
Yebo lyoonse koyeleba zyakulya zijisi:

Kojikila zyakulya zyako mumipika yamukuba, yabutale, yabulongo nokuba ya gilazi. Koyeleba kukasaazya cakulya nokuba kubelesya mipika yalubulo lwa aluminiyamu.

"Aboobo kuli yooyo uuzyi kucita cibotu, pele uutaciti ciluleme,
kuli nguwe eeco ncinyonyoono." — Jemusi 4:17

IZYAKULYA ZYEELELA KULIGWA

Mucikoboko inga wasanganizya: maila aajikidwe aatapupuludwe aacilaa makwa (mpunga zisubila, cinkwa camaila aatakwaapudwe, maila muceme, mangamwe azimwi zinjaanji ); omwe musyobo nokuba yobile yamicelo, nseke zitakangidwe (mbuli nyemu, mbwiila, azimwi zinjaanji); anseke ( mbuli zya malanga-zuba azimwi mbuli zyeezyo).

Mucisusulo inga wasanganya: cakulya cilaa lusu (mbuli magwili, cimbwali, mpunga zisubila, mwanja, cinkwa camaila aatapupuludwe azimwi ). Kolibambila cisyumani cinjaanji, zisyu zimwi zikasaazyidwe (kufumbwa cijanika muciindi camwaka eeco). Kuli misyobo minjaanji yanyungu anyabo nzyokonzya kusanganya.

Kobamba cakulya cilaa zisyumani zinjaanji zisangene — eeci ceelede kubaa cibeela cipati mumutiba wako alimwi ceelede kuba cinji atebule aawo mpolida. Eezyo zisyu zyeelede kuba mbuli kkabicci uutendedwe, letesi, kkaloti, makkwambala, mpilibili, madeede, hvwanyisi azimwi. Musinza wa malemani, makkotapela, mafuta aanseke, mungwimba wamaolifa atununkilizyo. Zisyu mani zisalalisya zilainda kubaa busani bubotu: ooyo musyobo nguutondezya kuti zilaa misamu iisalazya mubili wamuntu kakwiina kumucisa muntu ooyo.

Yebo kotaanguna kulya zyakulya zyuubauba kugaya mwida mbuli (zisyu mani), akumanizya kulya zyakulya zilemu, nkaambo eeco cintu ncotaanguna kulya, ncecitaanguna akugaigwa mwida lyako.
Kuti koyanda kulya ciindi catatu mubuzuba bomwe, ooyo mulalilo weelede kuba muubauba ncobeni akataa zintu nzyoolya buzuba boonse oobo, alimwi inga waba musinza wazisyumani, nokuba musinza wamicelo acinkwa camaila aakapupuludwe alaa makwa.
Eelyo bongo bwamuntu nobusinikizyigwa kubeleka ciindi coonse, alimwi kakwiina kubeleka milimo yakuzwa nkasaalo, cakulya cuubauba ceelede kuligwa asyoonto buyo. Micelo njiiyelede kuligwa kwamazuba masyoonto alimwi njiilemununa babelesi aabo babelesya bongo kapati kubeleka milimo yabo.

Nkuli nkweti kajane busani mbuli nyama?

Ncintu cizuminwa kanjaanji kuti bapati bayandika kulya busani mbuli bujanwa munyama bulema cibeela cakkumi ca kkilo lyamubili lyomwe-lyomwe. Ibbuku lyaku Amerika lya 'Busani Bwa Kucibbadela', lyaambilizya kuti busani bwesu buyandika kuzyila kuzibeela zyobile akwiinda akati kuzwa kubusani mbuli bwanyama. Eeci ncintu ncotakonzyi kubulila kuti kolya buyo zisyumani zilikke kuti kosanganya zisyu zinjaanji. "Andikuzyibye kuti, ncintu cikatazya kubandauka zyakulya zyoonse nzyayelede kulya muntu mupati pele kakwiina kubulila busani mbuli bwanyama." mbwakaamba Dr. John Scharffenberg.
Buvwuntauzi bwaacitikila mucisi ca China, oobo bwaambwa kale atala aawa, bwakalomya kutondezya kuti busani mbuli bwanyama oobo bujanwa muzisyumani, buleendelana acikkelo abulamfu bwamuntu mbweenya mbuli nyama.
Kuyungizya waawo, kuleka mbuli mpuwo iimvwika lyoonse, kucili zyakulya zinjaanji zya cisyumani eezyo zikonzya kukkwanya busani mbwayandika kulya muntu mupati mbuli zyakulya zibambidwe aanyama. Kusanganya ali zyeezyi, nkobuli busani bukkwene bukonzya nyama muli zyakulya eezi; mbwiila, nyabo zituba, magwili, sipinachi, nseke, atununkilizyo. Kuyungizya waawo, busani buzyila muli zyakulya zitajikidwe, busanina mubili kabotu kwiinda busani bujanwa muli cakulya cijikidwe.

Nkukuli nkweti kajane busani bwakusanina mafuwa aa mubili?

Webo uyoobujana busani oobo nkweenya azyalo ŋombe nkozyijanina busani bwamafuwa aazyo— kuzwa mucisyu mani abwizu amatuvwu aamasamu. Kusanganya akataa zisyumani zeezyi, kuli kkabicci, broccoli, nyabo, nkuyu, nseke zya malanga-zuba, nseke zya sesame azimwi. Cintu cikondelezya ncakuti, eelyo muntu nalya zyakulya zigaminina kulimwa mumbewu amumuunda, mubili wakwe inga tiiwayandisya kubaa busani bwamafuwa kwiinda mbuuyandisya eelyo nolya zyakulya zijatikizya nyama. Koyeeyela bazovwu abacivwubwe, nkuli nkobajana busani bwakuyumya mafuwa aabo mapati loko?
Kuti koyanda kujana cintu cakulya mucibaka camukupa wa ŋombe, yebo ncokonzya kucita nkukanya buyo nseke zyanyemu zyakabombekwa mumeenda, nyabo, nokuba nseke zya sesame cibeela comwe muzibeela zyone zyameenda. Ulakonzya akulweezya mukupa wakulipangila ooyu kubelesya buci nokuba micelo imwi iilweela kapati, akuzukizya zyoonse antoomwe kusikila waba mbuli mukupa wa banyama bavwubwa amunzi.

Hena ncintu citakwe ntenda kuti bana bakomena kabalya buyo zisyango zizwa mumuunda amumbewu?

Ncibotu kapati alimwi ncintu ciinda kupa buumi bubotu. Luzyibo lusyoonto lwabusani bujanwa mucisyango comwe-comwe, lulayandika kutegwa muntu alomye kusanina bana bakwe zyakulya zilaa busani bweelede. Mubbuku lyabo lilaa mutwe wakuti, 'The Vegetariani Way' (Buumi bwa Kulya Cisyumani Luzutu), Virginia Messina, MPH, RD a Mark Messina, PhD baamba kuti, tacili cintu cikatazya kubunganya busani mbobabulide aabo bana balya buyo cakulya cizwa mumuunda amumbewu kufumbwa buyo kuti kabalya zilyo zyamumuunda ziindene.
Kosoleka kusanina bana bako amunzi kufumbwa nocikonzyeka, nkaambo kuli kwiimpana kapati ncobeni akataa zyakulya zibambilwa mumakwebo acakulya cijikwa muluyando amunzi wako. Bana nobakkala ansi kuti balye antoomwe amikwasyi yokwabo, mbana balya zyakulya zikkwene busani alimwi zyakulya ziindene zinjaanji.

MBUTI MBWENGA NDACINCA CIYANZA MBWEZYIBIDE KULYA?

Bamwi bantu, nkaambo kakuti tabaninga lide zisyu mani ziimpene zinjaanji, micelo, maila, inseke, inyabo azimwi zikonzya kujanwa, inga beenkela kulilesya kulya nyama kuti balye buyo cakulya cizwa mumuunda amumbewu. Ninzi cinga cakuubaubila; kucinca cakulya ncotyongela mukanwa lyako, naa kupona buumi bwakutongela akuminwa kukatala, kumvwa kucisa, akubula nguzu nkaambo kamalwazi aabikka buumi muntenda? Lino kolaa muzeezo ooyu, kucinca zyakulya inga caba cintu cilaa maanu citaduli.
Aabo bayandisya kulya nyama lyoonse, nswiiti zilweela, zyakulya zisansaidwe zilweela azipakamuka azilula, alimwi azyakulya zimwi zibambilwa kuulisyigwa mumakwebo, aabo bantu tabakonzyi kukkomanina cakulya cili buumbulu citasanganyidwe kantu, icakulya cigaminina kuzwa mumuunda alimwi cilaa busani. Milaka yabo yakaimba akupinduka cakuti tiicikwe busa bwakulya cakulya cilaa busani mbuli mbocilengedwe kuzwa mumuunda.
Cakulya ceelede kusalwa akuba ceeco ceelela kusanina mubili wamuntu mubusani boonse buyandika. Mukusala ooku, busa bwamuntu aziyanza zyakulya zyabantu, tazyili zintu zyeelede kweendelezya kusala munzila iiluleme pe.
Inga webo cakutolela ciindi cilamfu kuti utalike alimwi kukkomanina kulya cakulya citavweledwe zinjaanji mbuli misamu yamakwebo, pele kuti wazumanana kuliimya lyoonse mukulya akunywa, inga cakugwasya kulya cakulya kokkomene akukkuta kwiinda muntu uuvwubide mbwalya zyakulya zyakwe zivweledwe zinjaanji. Aaya masimpe aleelede kumvwisyigwa kuti cakulya citavweledwe zinjaanji ncecinona, alimwi yebo inga wakkomana kulya zintu zyamusyobo ooyo. Kuti koyanda kucinca zyakulya nzyolya pele waalilwa, kuliimya inga caba cintu cikugwasya kuti ucengulule mulaka wako kuti utalike alimwi kuyandisya cakulya citavweledwe, akupa mala aako ciindi cakulyookezya akufwa nzala iikonzya buyo kukkuta cakafu cizwa mumuunda.
Muziindi zyoonse, yebo weelede kuyiisya mizeezo yako, akuyandisya mumoyo wako, kulya cakulya cili mbocilengedwe kacitavwelwi kantu, mpoonya kucinca inga kwatobela kuzwa waawo kakwiina cikatazya, abusa bwakuyandisya nyama inga bwayabaila akumanina limwi.

“Muntu uukkutide ulacimwa cikanci buci; pele kumuntu uupukidwe nzala kufumbwa cintu nocilula buti, kuli nguwe cilalweela.”
—Tusimpi 27:7

Kolijata akulyaanga mukwesu‚ kolilesya kuyandisya malyaalya, mpoonya kolyaaba mumaanza ookwa Taata Yahuwah. Koibaluka kulilesya kuleta cintu cikusunka mumunzi wako. Kufumbwa nocikonzyeka, kosiila anze zyoonse zyakulya zizwa kubanyama azintu zibambilwa kuuzyigwa mumakwebo.“Amusiye luunyaunya lwabuntunsi azisusi zyabo. Mwami Yahushua Kristu abe cilwanyo cenu.”(BaLoma 13:14). Kwaciindi cikubwene, nokuba lyoonse, kocesya kuswayana abalongwenyoko nokuba bamukwasyi wako aabo bakukulwaizya kulya munzila iitapi buumi bubotu. “Ooyo weenda aamusongo ulasongwaala, pele ooyo weenda abafuba-fuba ulanyonyoonwa.” (Tusimpi 13:20). Kuti kozyi kale kuti kuli muswaangano umwi ngoyanda kuyoonjila ooko kuyooligwa zyakulya zitikakusunke busa bwako, utaunki kusikila zyoonse nzyoyanda kucinca mubuumi bwako akulilesya kulya zitasalali, caba ciyanza cako abuzuba. Izyakulya zinjaanji zilakonzya kubaa nguzu mumubili wako mbweenya mbuli misamu iikola. Kulijata akuliimya kwako takweelede kulelema nokuba kutonkelwa ambali nkaambo buyo kakuti ulaakati kabantu mboyandisya kukkomana limwi.

Cakulya cako acibe cuubauba. Amugwasyanye akweendelana abamukwasyi wako kusala zyakulya. Kutaanguna, eezyo zyakulya nzyomuyandisya amunzi wako, inga mwazicincanya azyakulya zipa buumi bubotu, alimwi akuti zibe zyakulya nzyomulya mazuba woonse. Zyakulya zyeelede kubambwa cakuti muntu inga kakkomene nalya, alimwi cakulya kacilangika kulibotela mumeso nalanga muntu. Kuti mukwasyi wako kuutalyi zisyu mani luzutu, utajiki ziindi zyobile pe; kobikka mumbali nyama azimwi mbuli mukupa kuti zibe zintu zyakusanganya kuli cakulya cigamide kuligwa. Bazumizye bana bako kukugwasya kubamba cakulya kutegwa yebo uzyibe cintu cini ncobayandisya, kutalikila kumbewu kulimwa cakulya nokuba kumusyika, kusikila waawo notendaula cisyu nokuba kukanda busu, akujika nokuba kuyoka, kumwi kobapa tulimolimo twamisela yabo. Kobakulwaizya akubalumbaizya nkaambo balakugwasya kubamba cakulya; nkabela aawo balo inga bayandisya kulya cakulya eeco. Alimwi nobamba cakulya ambabo muŋanda yakujikila, weelede kubapandulwida kaambo keni ncocincila zyakulya mumukwasyi kutegwa bateelele.

Kuti yebo waalilwa kulibambila, nkokuti yebo ulibambila kwaalilwa cakucita!

“… Nkaambo kaako mutalibiliki azyajuunza nkaambo bwajuunza mbwajuunza. Buzuba buli boonse bulijisi mapenzi aabo.” (Mateyo 6:34). Koleka kuyeeyela kuti unoocita cintu comwe lyoonse, koyeeya buyo mulimo ulikke ngocita oobo buzuba kwamana, kwaakwiinda mazuba manjaanji yebo uyookkomana kubona mbookamanizya milimo iitola mazuba manjaanji "mu buzuba bomwe aciindi comwe."

Kolibambila zyakulya zyako amunzi wako zyamazuba otatwe kusikila one nokuba mvwiki yomwe iicizya kumbele. Ooku kulibambila boobu, nkulesya kusowa ciindi akumaninwa nguzu. Kojika zyakulya zyako eezyo zyeelede kuligwa mazuba aakubwene. Kuti kojisi ciyobwedo citontozya cakulya, koyobozya cakulya cicaala buzuba abuzuba (mbuli nyungu, musinza, tunkwa, musinza wa madeede azimwi zikonzya kusasa kuti zyakkalilila kwiinda buzuba bomwe). Kolibambila zinjaanji kotaninga talika kujika kutegwa eelyo noyanda kutalika mulimo wakujika cakulya, yebo nkwiide kubunganya buyo eezyo nzyookalibambila kale. Lyoonse kolomya kubona kuti nkocili kale cakulya cilibambide kuligwa; kotendawida limwi cisyu mani nokuba micelo akwiiyobozya muciyobwedo mutontola. Micelo lyoonse yeelede kubikkwa antangalala. Kobikka zyakulya zinji zipa buumi bubotu muŋanda mojikila.

Eelyo nocinca kuzwa kucilengwa cakulya nyama akutalika kulya buyo cikafu cizwa mumuunda amumbewu, yebo inga walimvwa kuubuka akubula nguzu mumubili wako. Izyakulya zijisi nyama azyakunywa zibambilwa mumakwebo, zilaa musamu wa caffeine‚ bweengwa‚ tununkilizyo‚ alimwi amunyo munji kapati; zisungilizya mubili wako kuti kuutakkalikide kuleka mbuli zyakulya zigaminide kuzwa mumuunda zitavweledwe cintu mbozisanina mubili. Aboobo, kufumbwa kuti muntu walilesya kulya zyakulya zicokacoka mubili eezi, awalo moyo wakwe wini muntu inga watalika kukkalikila akuleka kuduuntisya, mpoonya muntu inga walimvwaanga wabula nguzu kakuli mubili watalika buyo kulyookezya. Kolomya kubona kuti ulanywa meenda manji, ulalyookezya mbuli mboyelede, akusiila kulaale zyoonse zyakulya zitakupi buumi bubotu, eezyo ziide kutilimuna mubili wako (izyakulya azyakunywa zijisi ccuka naa bweengwa, mafuta aamakwebo, busu bwamaila aapupuludwe akugwisyigwa busani, ampunga zituba), mpoonya akusanganya zyakulya zinji zilaa busani mbuli zisyu mani; zisyu mani amicelo; inseke zitajikidwe. Ndeenya buyo noyootalika kucita boobu, yebo uyootalika kulimvwa kabotu kwiinda mbookalimvwide mubuumi bwako.

Camamanino ncakuti, ikuti yebo kosyoma kuti ulibbaatikidwe cakuti tokonzyi kukkala ansi kuti ulye cikoboko nokuba kulibambila zyakulya zilaa busani omwini, kolisungula kucita cintu eeci kwamaminiti masyoonto buyo abuzuba. Kobikka cibeela comwe camicelo acibeela comwe cacisyu mani mucikandilo akugaya eezyo antoomwe kusikila zyazukila mbuli ceele cakunywa. Eeci ncecakulya munzila imwi cikonzya kukugwasya kulya cisyu mani, kapati kuli baabo batayandi kutafuna cisyu mani. Sipinachi ncecisyu cimwi ncokonzya kutalisya kugaya boobo nkaambo tacilweeli nokuba kulula, pele koya kumbele akusola zisyumani zyamusokwe zimwi zinjaanji azyalo. Kuti walimvwa kufwa nzala mukaindi kasyoonto noomanizya ceele ncolibambila eeci, kosanganya azimwi mbuli makkotapela nokuba nseke zimwi kotaninga gaya zyoonse antoomwe. Konywa eeco mukaindi ka 20 miniti kutegwa ujane busani bukweelede. Eeci cakulya cili boobu, ncintu ciinda kubota kuti ulivwune kukatala, akuyaka bukwabilizi bwamubili kutegwa uleke kuciswaciswa, akulilesya busa bwakuyandisya zyakulya zicokoonsa mubili, kulilesya kuneneya, akusamusya yooyo uutayandi kulya kuti atalike kubaa busa bwakuyanda cakulya.

MBOCEELEDE KULIGWA BULULEME CAKULYA

Kulya ncintu ciyandika kumuntu uuli woonse, pele kulya kwabusongo nkucenjela kwini. Kuleka buyo kuba cintu ciinda kuyandika kapati, ncintu ciyandika kapati mbweenya mbuli cakulya ncotulya, mbotulya cakulya eeco alimwi aciindi notulya cakulya eeco. Eezi zitobela ansi aawa, ninzila zimwi zyakutobela mukulya kwabusongo:

Kotafuna cakulya kusikila cazukila

Bamwi bantu bakaamba kuti yebo weelede kutafuna cakunywa cako alimwi weelede kulya cakunywa cako. Bubotu bujanwa muli cakulya tabuzyili kapati mumulwi wacakulya, mbuli mbobuzyila munzila njociligwa cakulya eeco. Kuyungizya waawo, kusamusya muntu tacili cintu ciyeeme amulwi wacakulya ncamenauna pe, mbuli mbociyeeme aciindi ncatola kutafuna cakulya eeco mukanwa. Kugaya cakulya kutalikila mukanwa lyamuntu; kutafuna kusikila cazukila cakulya, ncintu cikulwaizya kuti busani bwacakulya eeco busangane amate akuzukila; eeyi nenzila ntaanzi kutegwa cakulya eeco cikonzye kusanina mubili.

Aabo balombozya kweeleba kuzembelwa nokuba kumyongwa mwida, abaabo balizeeza kuti mulimo wabo kulilingula akulibamba kutegwa nguzu zyamibili yabo zibe muciimo cilondo eeco cibazumizya kubelekela Mwami Leza Yahuwah, inga bacita cintu ciluleme kuti naa ciindi cakulya kacisyaankene kapati, tabeelede kumena buumbulu cakulya, pele beelede kulya aasyoonto buyo, akutafuna asyoonto-syoonto. Eelyo muntu nagwitide, nalibilikide, nokuba leelyo nabindide, ncibotu kuti muntu taalya kusikila wakkalikila akulyookezya nanka kuti wakkalikila moyo, nkokuya alye cakulya, nkaambo nguzu zyakugaya cakulya inga zilibbaatikidwe ncobeni, aboobo inga tiizyakonzya kumugwasya kujana busani kuzwa muli cakulya ncalya nalibilikide nokuba nabindide.

Kutafuna akunyeela chingamu, tacili cintu cipa buumi bubotu nkaambo cipa kuti kkanwa lyako amate aako kaabeleka ciindi coonse akunyonganya mubili wako kuti kuulimvwide aanga utafuna cakulya ciindi coonse.

Cikoboko Cipati

Ncilengwa camukowa wabantu kulya cikoboko cisyoonto. Pele eeyi teesyi nzila iiluleme yakubamba da lyamuntu pe. Aciindi cakulya cikoboko, ida lyamuntu lili muciimo ceelede kuti litambule akugaya cakulya cinji kwiinda mbolilibambide aciindi cakulya cisusulo amulalilo wabuzuba bomwe. Eeco ciyanza cakusotoka kulya cikoboko akulya cilalilo cipati, nciyanza citaluleme pe. Yebo kolibambila kuti cikoboko cako cibe cakulya ciinda kubaa busani mubuzuba boonse.


Kolya Aciindi Ceelede

“Zintu zyoonse zilijisi ciindi cazyo, makani oonse alijisi ciindi cawo anyika aano.”—Mukambausi 3:1

Kulya zyakulya zyako lyoonse aciindi comwe inga cakugwasya kulyeendelezya akulijata mumakani aakuyanda cakulya akufwa nzala. Yebo unyonganya buumi bwako bubotu eelyo nolaa bulyato akulyaalya kufumbwa ciindi kuleka muciindi ncoyelede. Eeci ncintu cicesya bulowa buya kumutwe wako kuyoonjila mubongo. Nkabela citobela waawo ncakuti, mizeezo yako ayalo inga yapyopyongana, aboobo yebo tokonzyi kulyeendelezya kabotu—"Kondisanina cakulya cindeelede mebo: nkaambo kuti ndakkutisya, inga nkeyookusulaika Webo" (Tusimpi 30:8b‚ 9a).

Mubuvwuntauzi bumwi, aabo bakali kusunkwa bakapegwa cakulya muziindi zitanteene kwa mvwiki zyobile alimwi akupegwa cakulya muziindi zisyaankene kwa mvwiki zyobile zyakatobela. Ngaaya makani aakalibonya mumusunko ooyo nobakali kulya muziindi zyeelede anibakali kulya muziindi zisyaankene:

Zyoonse eezyi zilakonzya kugwasya muntu kuti abaa cikkelo cimweelede, akubambulula mafuta aajanika mumubili wakwe, akubambulula myeelwe yaccuka iijanwa mubulowa bwakwe, eezyo zyoonse antoomwe nzyezyipa kubaa buumi bubotu.

Kuti nitwali kukonzya kubaa ziyanza zyakulya muciindi ceelede akulya munzila iiluleme, swebo inga twabambilila maumi eesu, amizeezo yesu njotuyeeya, izintu nzyotwiibaluka, ambotulyeendelezya. Mulimo wesu ncobeni kutobela milazyo iilondokede muziyanza nzyotuzyibide kucita. Eeco ncintu cibotu kuli ndiswe, kumibili amizeezo yesu mbotulijata muzisuzi.

Kosotoka Mawoola Osanwe kusikila Cisambomwe Akataa Ziindi zyakulya

Cakulya citobela taceelede kuligwa kusikila ida lyalyookezya akulibambila mulimo uutobela wakugaya cakulya citobela waawo kuligwa. Akataa mawoola osanwe kusikila cisambomwe ayelede kwiinda akataa ziindi zyobile zyakukkala ansi kulya cakulya; alimwi bunji bwabantu batobela nzila eeyi, inga bajana kuti ziindi zyakulya zyobile buyo abuzuba zilainda kubapa buumi bubotu kwiinda ziindi zyotatwe.

Kulya Ziindi Zyobile

“Wakali kunywa maanzi kuzwa mulinkako, abalo bacikwaangala bakali kumuletela zyakulya cifumo-fumo akumangolezya buzuba abuzuba.”——1 Bami 17:6

Ciyanza cakulya ziindi zyobile abuzuba inga cajanwa kuti cipa buumi bubotu. Aabo bacinca kuzwa kukulya ziindi zyotatwe kusikila ziindi zyobile, kusaanguna inga bakatazyigwa akutalika kulimvwaanga bayanda kunetuka akuubauka kubula nguzu, kapati munsaa ciindi eeco ncobazyibide kulya ciindi catatu abuzuba. Pele kuti bazumanana buyo kwakaindi kasyoonto, ooko kulimvwa kuubuka akuyanda kuwezuka inga kwalekela limwi mpeenya aawo akuzimaana. Pele muziindi zimwi, bamwi bantu inga kabayanda kulya ciindi catatu. Kuti kacili boobo, eeco cakulya ceelede kuba cuubauba kapati, alimwi kacikonzya kugayigwa kufwambaana mwida.

Kolya buyo Muziindi noyelede Kulya

“Ulilelekedwe yebo O nyika oojisi mwami waciinga cabwami, oojisi basololi balya pobwe muciindi ceelede, kuti babe aanguzu kutali kuti bakolwe.”—Mukambausi 10:17.

Kulyaalya akataa ziindi noyelede kukkala ansi kulya, ncintu cijazya buumi bubotu kutalikila mwida lyako, akusanganya buumi akukkomana kwako. Muntu uutakonzyi kulijata muziyanza zyakulya, takonzyi akulyeendelezya mbwalimvwa nokuba kulilesya kunyemanyema.
Kulya ziindi zyotatwe kakwiina kulya alimwi akataa ziindi eezyo—nokuba kulya mucelo—ceelede kuba cintu ceendelezya busa bwamuntu. Aabo bayungizya kunyansya milawo yazilengwa leza banoopenga kuciswa malwazi aaboola nkaambo kakutalijata.

Kolya Buyo Nolitaninga Bbila Zuba

Swebo tatuli banyama baweza akataa masiku pe— kuti asika masiku, ayalo mibili yesu inga yatalika kulelema akuleka kukasaalisya akutalika kuyaa butontola. Eelyo notulandabala ansi koona ŋonzi, zibeela zili mukati kamubili inga zyadyaaminina tusinga twiinda mukati kamusana wamuntu uuli kusyule lyakwe akulesya mubili wakwe kugaya cakulya.

Katutana unka kukoona, ida lyeelede kuti lyamanizya kale mulimo walyo wakugaya cakulya, kutegwa likonzye kuswaangana amubili woonse mukulyookezya ooko kuyandika kutobela waawo. Pele kuti yebo walya cakulya munsaa ciindi cakoona, ida lyako inga licizumanana kubeleka busiku boonse kugaya cakulya alimwi kanjaanji eeco ncecipa kunyonganya ŋonzi akulota zintu ziyoosya‚ mpoonya kwaakuca cifumo yebo inga tonookatalukide pe, nkaambo wabucesya kugwalangana.

Bantu banjaanji bayandisya ciyanza cakulya kabayanda kuya kukoona. Inga kabali balya kale mulalilo mupati, pele nkaambo kakulimvwa kuubuka, nkabela balo inga bayeeya kuti baciyanda cakulya cakulalila. Kwiinda mukulya munzila yabuyamba eeyi, eeco inga cababeda cilengwa cibyaabi, aboobo inga balimvwa aanga tabakonzyi koona ŋonzi kuti kabatakwe cakulya mwida. Muziindi zinjaanji, ooku kuubuka akubula nguzu kulaboola nkaambo kakuti iziyo ligaya cakulya mumubili lyakulikidwe mulimo mupati isyikati lyoonse kugaya milwi yacakulya. Eeli ziyo lilayandika kubaa ciindi cakulyookezya kuzwa kumilimo yalyo, akukatalukwa akubaa nguzu zyakujata mulimo mubuzuba butobela.

Eelyo nocili cilengwa kulya kotaninga wona, zibeela zyamubili zigaya cakulya inga zyabula nguzu zyabulengwe bwazyo, alimwi muntu inga walijana kaminidwe kuzembelwa. Alimwi kuleka buyo kuti ooyo muntu uunyansya milawo yakulilingula bulengwa leza bwakwe nguupenzyegwa alikke pe, pele abamwi bali munsi lyakwe abalo mbweenya buyo nkaambo kakwe. Kuti ooyo muntu watalika kutobezya ciyanza cimupa kunyemanyema munzila imwi, inga walibonena mbwanga wafwamba kuleka kukkazyika camba!

Ikuti yebo kolimvwa kuti uyanda kulya masiku, konywa meenda aatontola nokuba musinza uukanyidwe kuzwa kucisyu mani, nkabela cifumofumo yebo inga waakulimvwa kabotu kotana lya cintu.

Koimpanya Zyakulya Nzyolya Pele Azibe Zyakulya Zyuubauba

“Ciindi nokkala ansi kuti ulye antoomwe amuleli, ulangisye eezyo nzyoobikkilwa. Lino utaingani na uli sindya nokuba mulyato. Utanyomeneni zilyo zyabudodoodo zyakwe: nkaambo nzyakulya zizwide lweeno.” —Tusimpi 23:1-3

Takweelede kuba misyobo minjaanji kapati yazyakulya aciindi comwe pe, pele zyakulya tazyeelede kuba musyobo omwe lyoonse pe kakwiina kwiimpanya. Cakulya ceelede kubambwa munzila ngubauba, pele kacisangalazya kumoyo kucilanga buyo, akupa muntu busa bwakuti ayande kucilya. Eelyo notulya zintu zyuubauba akulya cakulya mbuli mbocilengedwe kuzwa mumuunda, mumbewu nokuba musyokwe‚ alyalo ida lyamuntu inga lyatalika kubeleka kabotu mulimo wakugaya cakulya eeco, abwalo buumi inga bwayungizya kuba kabotu. Kufumbwa cakulya ciyandika, ceelede kugayigwa munzila yaandeene, aboobo, kusanganya zyakulya zinjaanji aciindi comwe inga capa kuti muntu azembelwe nokuba kuluka.

Nyama ziimpene, azisyu mani, micelo, waini, tii, kkofi, tunkwa tulweela, azimwi zinona kapati kazisangene kulidwa antoomwe nzyezyinyonganya ida lyamuntu akupa kuti abe mulwazi. Banyama bataambauli kunyina pe nobanga balya zintu zyamusyobo ooyo eezyo zinjila mwida lyamuntu.

Utalyi zintu zinjaanji aciindi comwe pe; zintu zyotatwe nokuba zyone zilainda kuvwula. Kuti mulimo ngocita kuuli mulimo wakubeleka bukkede, koyandaula cintu cakucita eeco cikudadanyika minyemfu, mpoonya kolya zintu zyobile nokuba zyotatwe aciindi comwe, utaindizyi aawo kutegwa umanye buyo nzala yako. Inga kacili cilengwa cilaa mpuwo kulya zyakulya ziimpene zinjaanji aciindi comwe, pele eeci nciyanza cijazya buumi bubotu. Eeco nciyanza balombwana abamakaintu bakkwene maanu ncobeelede kusulaika, mubweende amumicito yabo.

Ciyanza Cakusanganya Kabotu Zyakulya

Swebo tatweelede kuyeeyela kuti ncintu cisyoonto citakwe mulimo kufumbwa buyo kuti eeco ncotulya kacili cisyu mani. Kubamba akusanganya zyakulya kuti zisangalazye akukomezya mubili abusani bweelede, nciiyo ceelede kuyiigwa kuzwa kubusongo bwa Mwami Yahuwah. Boonse aabo babamba cakulya beelede kwiiya mbokweelede kusanganyigwa zyakulya ziimpene nkaambo ziindi zinjaanji mubili inga wanyangwa busani mboweelede kutambula kuzwa muli cakulya eeco.

• Kolya Micelo Muziindi Ziimpene a Zisyu Mani
Micelo a zisyu mani kulidwa antoomweciindi comwe, ncintu ciletelezya cilungwida; mpoonga bulowa abwalo inga bwapapa alimwi amizeezo yamuntu inga yatolwaala nkaambo kakubaa mwida. Kuti ida kalitabeleki kabotu, kulya micelo azisyu mani aciindi comwe inga caba cintu cimyonga mwida akulesya bongo kubeleka kabotu nkaambo kakubula busani bweelede. Cilainda kubota kuti micelo yaligwa aciindi cimwi, mpoonya zisyu mani zyaligwa aciindi ciimpene azyalo.

•Kotaanguna kulya Micelo kumatalikilo Aaciindi Cakulya
Micelo ilaa mulimo mupati wakupa buumi bubotu, pele tiiyelede kuligwa muntu namanide kulya zyakulya ziimpene zimwi. Micelo ilagayigwa kufwambaana mwida, nkabela kuti yaligwa musyule lyazyakulya zimwi, eeco inga capa kuti italike kusasa kiicili mwida akulindizya kuti cakulya citaanzi cimanine kugayigwa nkokuya igayigwe ayalo.

•Kolya Zinjaanji Zicipona
Kutegwa omuntu uvwune buumi bwako akuliyungizyila nguzu mumubili, webo weelede kuleka kujika kapati nkaambo eeco ncecakaletela nyika yoonse malwazi aataambiki. Cakulya ceelede kuba cuubauba kubamba alimwi kacitatoli ciindi cilamfu kubamba. Icakulya eeco Mwami Yahuwah ncaakapa Adamu muciimo cakwe naakanyina cinyonyoono, ncecakulya ciinda kubota kuli ndiswe eelyo notulangila kuba muciimo citaanzi cakubula cinyonyoono.
Busani bunjaanji bulasweeka kwiinda mukujika zyakulya, ncenciceeco cakulya cilaa zisyu mani ziimpene zitajikwi, micelo, nseke, amimena ncoziinda kubota kumubili wamuntu.

Konywa Akataa Ziindi Zyakulya

Koleka kunywa cili coonse kwiinda akati woola lyomwe noyaakuswena munsaa ciindi cakulya, alimwi kolindila kusikila woola lyomwe lyainda kuzwa noomanizya kulya kotaninga nywa cili coonse. Eelyo cakulya nocikunwa zintu zyinyugwa, mate, amisinza iigaya cakulya mwida amumala ilaubauka akunyonganya kugaya cakulya.
Kutegwa ubambulule kugaya cakulya mwida akuyumyayumya bwaanda bwa da lyako, yebo weelede kunywa nkomeki yomwe nokuba zyobile zyameenda aakasaala maminiti aali makumi otatwe kotaninga lya cakulya cili coonse.

•Koyeleba Zyakulya Zilaa Munyo Kapati
Kubelesya munyo cabuyamba, ncintu ciminya nsa akuyungizya ntenda yakubaa bulwazi bwakubola mubili kocilanga, kuyumya nsinga zitola bulowa kumubili, akulesya bulowa kuzinguluka mumubili.



Koleka Kulya Cipya; Koleka Kulya Citontola

Cintu citontola cipa cinywe mwida. Kuti cakulya kacitontola, inguzu zyakukasaazya cakulya eeco inga zyatalika kuzyila kumubili kacitaninga gayigwa cakulya eeco. Meenda aatontolesya apa ntenda mpati mwida lyamuntu. Izyakunywa zitontola kapati zinyugwa aciindi nociligwa cakulya, zilesya kugaya cakulya eeco kusikila cakasaala mpoonya misinza iibeleka mwida niikonzya kutalika mulimo wakugaya cakulya alimwi.

Kupya ncintu cibuzya nguzu mwida lyamuntu alimwi ciletela cilungwida. Ida lilatonekwa kapati mukulya zyakulya zipya nokuba kunywa zyakunywa zipya kapati. Aboobo igoyooyo azigayo zigaya cakulya mumubili wamuntu, kwiinda muli nzizyo azimwi zibeela zyamubili inga zyabula nguzu. Icilengwa cakulya cakulya cipya kapati akumena buumbulu kacitaninga zukila cakulya, kapati kunywa zyakunywa zipya mboomanizyila kulya, eeco inga caba cintu cipa kuzembelwa akuciswa mwida.

Kokkomanina Cakulya Cako

“O amumusole mulibonene kuti Mwami Yahuwah mubotu, walelekwa ooyo uusyoma mulinguwe.”— Intembauzyo 34:8

Ncintu ciyandika kukondwa akukkomanina cakulya ncolya. Kuti yebo koide kulya kufumbwa ncooswaanganya, mubili wako inga waalilwa kubaa busani bukweelede. Kutegwa cakulya cigayigwe kabotu mwida lyako, misinza iigaya cakulya yeelede kusansailwa mumyeelwe iiluleme muli cakulya nocicili mwida aciindi ceelede. Kuti kotafwide nzala, nokuba kuti kotakkomene kulya cakulya, misinza iigaya cakulya inga tiiyasansailwa mubukkwene, aboobo cakulya inga tiicagayigwa cakumaninina. Kutambula busani kuzwa muli cakulya kulayungizyigwa eelyo muntu nakkomene kulya cakulya.“Ncibotu kulya cisyu mani kuti uukupa kajisi luyando, kwiinda kulya nyama yaŋombe yamafuta kuti uukupa kakuzondede.”(Tusimpi 15:17).

Kolomba Zileleko Kuzwa Kuli Taata Yahuwah‚ Mpoonya Kolya Amoyo Uuzwide Bulumbu

Muziindi zyakulya, muntu weelede kuyaamika kumbali kufumbwa cintu cimucumba mumoyo, akulya cakulelema kalaa moyo uukkomene akulumbaizya Mwami Yahuwah kuzileleko zyoonse nzyaamupa. Izyakulya ziinda kudula munyika yoonse inga zyamana kubolela mwida kuti muntu kazwide mizeezo iigwitide. Cilongwe cili akataa mubili amizeezo yakwe tacikonzyi kwaandaanyigwa pe. Mizeezo iityompya isinkilila mubili wako kuti utatambuli busani bukweelede.
Basyaazyibwene basoma ziiyo zyamubili bakajana kuti aabo bantu balya cakulya kabalaa myoyo iikkomene, balatambula busani bukkwene kuzwa muli cakulya kwiinda bantu aabo babbaatikidwe abataliibide nobalya cakulya. Kubaa bulumbu kuli cakulya ncotambula, ncintu ciyungizya bweende bwazintu mwida amumala, amumisinza iigaya cakulya. Kulya amoyo uuliibide alimwi uukkomene takuli buyo kupaila kotaninga talika kulya mpoonya akulangilizya cipekupeku nolya cakulya, kubala bbuku lilaa twaano tulaa mpuwo, nokuba kubaa mubandi ulaa makani manji amulongwenyoko. Caambilizya kukkomanina kunyeela cakulya ciindi comwe-comwe notafuna.
Kuyungizya waawo, mizeezo yako ambolimvwide kujatikizya cintu ncolya, ilayandika kapati mbweenya buyo mbuli cakulya lwaco. Kuti yebo kozumanana kulibilika kuti eeco cakulya ncolya inga cakupa bulwazi akukubikka muntenda, ncobeni inga cakubeda boobo, nokuba kuti eeco kacili cakulya cuubauba cipa buumi bubotu. Lino kolombede kale ku Mwami Yahuwah kuti akulelekele cakulya cako, komusyoma kuti Walo wakumvwa nooli kupaila, mpoonya kokkazyika camba akutontomana kulyookezya.

7. MASESEKE AA KULYOOKEZYA

Yebo ulaa mulimo ngoyanda kumanizya. Mpoonya yebo nkulilesya nokuba kufukula ŋonzi kumwi kocuujisi kukwakwalisya mulimo paka waakubucesya tubulu. Mpoonya nokwasiya ncobeni busiku bwavwuuka mudima, yebo nkwiide kunywa tukkofi akuzumanana, kocuukwete kuya kumbele. Mubili wako ulatongooka ciindi coonse. Taakwe makani naa ulikubwene notakubwene, bongo bwako abwalo bwatalika kale kukotoka nkaambo kwasiyaalimwi casika ciindi cakoona. Kuti kwainda mawoola 18 kakwiina koona, yebo lino ulatalika kulelema kuzwa a ¼ lya kanzumina komwe kulelema kusikila a ½ lya kanzumina komwe akwiindizya aawo mukuya kwaciindi.

Nguni Ngotunga Twatamikizya Kuti Twabula Ŋonzi?

Inga twatamikizya Thomas Edison. Ooyo muntu naatakaninga bamba malaiti, bantu bakali koona kusikila mawoola aali kkumi busiku buli boonse. Mazubaano, bantu boona mawoola aali ciloba nokuba kuceya kwiinda waawo nkaambo twakazyibila kuuntuluzyila mubili nuuyanda koona. Eelyo notufwide nyota; tulanywa cakunywa. Eelyo notufwide nzala; tulalya cakulya. Pele notukatede; kanjaanji tusinikizya mibili yesu kuti kiicidadanyana kubeleka kusikila yatolwaala ncobeni. Eeci ncecintu ciinda kulesya muntu kupona kuti waciswa.
Kulyookezya ncintu cuubauba cilaa mpuwo akataa bantu ciponya mubili wamuntu. Eelyo notucisidwe, ninzi ncotweelede kucita kapati? Nkulandabala ansi akoona. Mubili ulakonzya kuzyokela kunguzu abuumi mbuwaalengedwe mumawoola nawona muntu, kufumbwa buyo kuti milazyo yabuumi tiiyatonkelwa kumbali.

“...kuti kawona, inga ulaba kabotu.”—Johane 11:12

Kuliimya ŋonzi kwamawoola otatwe buyo, inga cakucesyela kwiinda akati nguzu zyakulikwabilila mubili wako kumalwazi. Kuyungizya waawo, imbungano ya Misamu Yakusilisya Bantu, yakapa kwaambilizya kuti kuli kukweendelana ncobeni akataa kubula akutalika kuciswa bulwazi bwakuduntauka moyo, bulwazi bwakubaa ccuka linji mubulowa, kubaa cikkelo kapati, kuciswa moyo, akudenuka kufwa kakwiina kuciswa. Kumwi kuvwuntauzya kulaa mulimo, kwakacitika mu 1999 kwakatondezya kuti, eelyo nikwakainda mazuba aali cisambomwe muntu kawona buyo mawoola wone muvwiki eeyo, bantu bakalaa mibili iilaa buumi bubotu bakatalika kubaanga baciswa bulwazi bwakubaa ccuka linji mubulowa. Aboobo koona ŋonzi ncintu cigwasya moyo wamuntu kuti ulyookezye, nkabela aabo baliimya ŋonzi akoona mawoola aatasiki cisambomwe mubusiku bomwe, balangilwa kuciswa bulwazi bwakuduntauka moyo kusikila ziindi 66%.
Kufumbwa kuti katutooni kabotu, ayalo mibili yesu inga tiiyeendela mubuumi bubotu. Mukutobela waawo, eeco inga canyonganya bweende bwaciindi cakoona aciindi cakulanga. Kuti eeco ciindi canyonganyigwa awalo mubili wamuntu inga wacaazya buyo kwiingaila akuzeleembela kooku akooku. Mpoonya citobela inga nkubaa malwazi mbuli bwa kkansa naa kubola zibeela zyamubili kocilanga, ibulwazi inga bwabaa ciindi cakuyaa kulisisikizya kusikila bwazunda mubili woonse, nkaambo muntu ulwana malwazi aamusyobo ooyo muciindi ncawona ŋonzi zyakulyoonenena.

Bulengwa leza bulajokolosya buumi anguzu muciindi cakoona ŋonzi, kufumbwa kuti milazyo yabuumi bubotu tiiyasotokwa.

Nkaambo kakuti mulimo wakubambulula mubili akuyakulula bongo azibeela zyawo, ncintu citola busena mumawoola aakulyookezya, ncintu ciyandika kapati eelyo nocili mukubusi, kuti koona cibe ciyanza ncocita lyoonse aciindi ceelede alimwi kwaciindi cikubwene. Eelyo noli muciindi cakoona, bongo bwako buluujisi mulimo wakubambulula zintu zyoonse nzyoibaluka akuziswaanganya kuzintu eezyo nzyokonzya kubona ameso, nkabela eeco ncecigwasyilizya kwiibaluka zintu cakufwamba kapati eelyo noozyila mukoona ŋonzi zyakulyoonenena kakwiina kubbatauka kusikila busiku boonse bwainda.
Koona busiku boonse inga caba cintu cibambulula mizeezo yako akuyungizya kwiibaluka zintu ziindi zili 30%. Kumanizya mulimo wabuzuba bomwe, ncintu cisiya bongo kabukatede; pele nomanizya koona busiku boonse cakulyoonenena, bongo bulilibambide kubeleka mulimo alimwi. Eeci inga calibonya kwiinda mukubelesya muncini uukomezya zintu zitalibonyi ameso. Eelyo kabeela ka bongo nokalangilwa mumuncini ooyo, kalibonya kupusama akufuunyana mukati, alimwi zimwi zibeela inga zyabonekaanga zyazimaana mubongo. Pele kuti wazyila mukulyookezya, eezyo zibeela zilangika kugudumana akukataluka.
Koona busiku boonse cakulyoonenena, ncintu cikugwasya kulijata busa bwako. Kuli misamu yobile yeendelezya busa bwamuntu: Umwi ukuzyibya ciindi nofwide nzala (musamu wa ghrelini), mpoonya umwi ukuzyibya ciindi nokkutide (musamu wa leptini). Eelyo nobucesya kotakwe ŋonzi, eeyo misamu yobile inga tiiyabambwa mumubili munzila iiluleme aboobo inga eeco cakupa kutalika kulya kapati.

Ino Ndeelede Koona Ciindi Cilamfu Buti?

Nikwakainda cuulunzuma cabantu bakatobezyegwa kwamyaka iili cisambomwe, ooko kwakali kuvwuntauzya kupati kutobelezya ciindi ncoboona bantu baimpene alimwi ambobafwa bantu; mpoonya kwakajanwa kuti aabo bakali koona mawoola aali ciloba bakali koongola kapati. Aabo bakali koona buyo mawoola wone akwiinda akati lyomwe bakali kufwaambaana kufwa. Koona mawoola aali fuka nokuba mawoola aayinda waawo busiku bomwe-bomwe, acalo cakali cintu cakatondezya ntenda yakufwambaana kufwa (Tusimpi 20:13). Basyaazyibwene balazuminana ziindi zinjaanji kuti bunji bwabantu bayandika koona mawoola aali lusele busiku bomwe-bomwe.

Mbubuti Mebo Mbwenga Ndoona Kabotu Kakwiina Kubbatauka?

Kutegwa woone kabotu, yebo weelede kubeleka ncobeni. "Iŋonzi zyamuntu uubeleka mulimo zilalweela, nokuba kuti ooyo muntu walya buyo kasyoonto nokuba cinji: pele lubono lwa muvwubi lumulesya koona ŋonzi" (Mukambausi 5:12). Butolo ncecintu ciletela malwazi manjaanji. Kwiinda buyo kuti woone nkaambo wanywa mapilisi aakupa ŋonzi, kolomya kubona kuti wabeleka mulimo anze aali zuba buzuba bomwe-bomwe.
Kotantamuka zyoonse zyakunywa zibbatamusya mubili mbuli (caffeine‚ bukoko‚ tombwe‚ zyakulya zilaa mpilibili kapati). Kolilesya kulya cili coonse mawoola obile kotaninga koona.
Koona muziindi zyeelede lyoonse akubuka muziindi zyeendelana, inga caba cintu cikugwasya kapati. Ciindi ciinda kubota cakuya kukoona nca akataa 8:00 koloko wamangolezya a 9:00 koloko wamangolezya. Muntu weelede koona ŋonzi zyakubaanga wafwa akataa 9.00 koloko wamangolezya a 12.00 koloko akataa masiku. Mubili wamuntu, kapati zibeela mbuli nsa, zilabambululwa akataa mawoola aa 11:00 koloko kusikila ku 1:00 koloko akataa masiku.
Yebo kolomya kusinkwida meso aako lyoonse mafumofumo ku zuba nkaambo eeco ncecikulwaizya mubili kubamba musamu (melatonini) weendelezya ciindi cakoona. Yebo koona mumusinze uusiya mbi (akuvwumba meso aako cakuti kunyina amumuni uulibonya mumeso aako). Nokuba mumuni musyoonto akataa masiku kuti walibonya mumeso aako, inga wanyonganya cibeela cabongo cibamba musamu wa (melatonini) (ooyo ngomusamu uukweendelezya mboyaa kucembaala) amusamu wa (serotonini) (musamu uukupa kukkomana).
Kulinyika mumeenda aakasaala mpoonya wakkala koliibide, inga caba cintu cikugwasya kukatalukwa eelyo noomanizya buzuba bulaa milimo iigwitizya mubili wako. Yebo konywa nkomeki yomwe nokuba zyobile zyamusinza wamicelo njoyandisya.

Kulyookezya Cijatikizya Zinji Kutali Buyo Kulyoonenena Masiku Woonse.

“Anywebo amuboole ambali ... mulyookezye kaindi kasyoonto” (Maako 6:31). Ncintu ciyandika kapati kubaa ciindi cakulyookezya, kutontomana kulizeeza, akuliyumyayumya mubili (kutali kusobana buyo). Kulifoola mubili, ncintu ciyakulula mubili wamuntu; cibukulusya mizeezo amubili wamuntu kutegwa abaa nguzu zyakutalika alimwi kubeleka mulimo wabunkutwe wabuumi. Kujanza limwi, masesya, ncintu ciyandawidwa buyo kulikkomanisya alimwi ncintu cicitwa mubuyamba; ncintu cimanizya nguzu zyamuntu eezyo nzyayelede kubelesya kubeleka mulimo uuyandika, aboobo ncintu cisinkila muntu kuti azwidilile ncobeni mubuumi bwakwe.
Kufoola mubili, ncintu ciyandika kuli baabo babeleka milimo yakuzwa nkasaalo alimwi abaabo babeleka milimo yakubelesya bongo kapati. Kufoola mubili wako ooko kugwasya bantu bali mumbali lyako nkokuyandika kapati. Kweendeenda anze akataa zilengwa leza musyokwe, ninzila imwi yakufoola mubili (kutanta malundu, kuyaa bweendeenda musyokwe, kuyaamba mumeenda, azimwi zinjaanji ).
Kulangilizya TV, tacili cintu cinyanyaazya akufoola mubili pe. Kumwi kuvwuntauzya akataa kuvwuntauzya kuli makumi otatwe amusanu, kwakajana kuti kuli ntenda ziinda kkumi amusanu kubuumi bwamuntu uulangilizya TV kwamawoola manjaanji. Akataa ntenda eezyo, kuli ntenda yakuciswa malwazi mbuli malwazi aamoyo, kkansa naa kubola zibeela zyamubili kocilanga, kubaa ccuka linji mubulowa, kuziluka maanu, kuluba zintu zinjaanji, kufwa meso, akwaalilwa koona nokuba kubula ŋonzi.

Insabata

“Mbombubo kuli kulyookezya kubantu ba Mwami Yahuwah. Nkaambo kufumbwa ooyo uunjila mukulyookezya kwa Yahuwah, walyookezya kuzwa kumilimo yakwe, mbweenya mbuli Yahuwah mbwaakalyookezya kuzwa kumilimo yakwe.” —BaHebulayo 4:9‚ 10

Yahuwah wakasala buzuba bumwi kuti bube buzuba bwakulyookezya akumutembaula. Eelyo Yahuwah naakamanizya kulenga nyika mumazuba aali cisambomwe, Walo wakalyookezya akutupa mukonzyanyo: “Lino mubuzuba bwaciloba Elohimu wakalimanide mulimo wakwe ngwaakacita, mubuzuba oobo wakalyookezya kuzwa kumulimo wakwe woonse ngwaakacita. Lino Elohimu wakabuleleka buzuba bwaciloba akubusalazya, nkaambo muli mbubo Elohimu wakalyookezya kuzwa kumulimo wakwe woonse wakulenga ngwaakacita.” (Matalikilo 2:2‚ 3).
Yahuwah wakamanizya kulenga zintu zyoonse mujwi lyomwe buyo, pele Walo wakasala kubeleka mazuba aali cisambomwe kutegwa atupe Nsabata. Insabata ili kumbelaa milawo iili fuka imwi nkaambo yalo ibambidwe mumukonzyanyo wa Yooyo Uupa Mulawo Lwakwe Mwini.

“Kobeleka milimo yako yoonse mumazuba aali cisambomwe: Pele buzuba bwa Nsabata mbuzuba bwakulyookezya bwakulemeka Mwami Yahuwah wako. Muli mbubo webo toyelede kubeleka milimo pe, noba nduwe, nibaba bana bako, nibaba batwanga bako baalumi, nibaba batwanga bako bakaintu, niziba ŋombe zyako naba mweenzu uuli mulubuwa lwako uukkede aanduwe.”
—Kulonga 20:9‚ 10

Yahushua wakati: “Mutayeeyi kuti ndakaboolela kuzyoozimaazya Mulawo wa Mozesi akwiisya kwabasinsimi. Taakwe nindakaboolela kuzikazya pele kuzuzika zilembedwe. Ncobeni ndamwaambila kuti kusikila julu anyika zikamane, taakwe nokaba kabata nokuba kabeela ka Mulawo kayoozwisyigwa kusikila zyoonse zikacitwe akuzuzikwa.” (Mateyo 5:17‚ 18).
Buumi bwamibili yesu bulalelekwa eelyo notulyookezya mubuzuba bwa Nsabata yokwa Yahuwah: “Mwanaangu, utalubi mulawo Wangu, bambisya malailile aangu mumoyo wako. Nkaambo ayookuyungizyila mazuba, buumi bulamfu, aluumuno uyooyungizyilwa.” (Tusimpi 3:1‚ 2). Kutegwa tubaa buumi bubotu swebo tweelede kuleleka buzuba oobo Mulengi wesu mbwaakaleleka akusetekanya.

8. CIYANZA CIYANDIKA KWIINDA ZYOONSE

“Syoma Mwami Yahuwah amoyo wako woonse utaccilili maanu aako omwini, koyeeya Mwami Yahuwah mumilimo yako yoonse eelyo uyookululamikila nzila zyako. Utalipi kasongo-songo lwako omwini, lemeka Mwami Yahuwah, uleke zibi. Wacita boobo unoopona kabotu, mubili wako unoolimvwide
—Tusimpi 3:5, 6

Mubili wako wakabambilwa kulyeendelezya eelyo nuubbaatikidwe buyo muziindi zyantenda (ziindi zyakulwana nokuba kutija ntenda) kwiinda mukusansaila musamu uukupa nguzu mubulowa bwako. Yebo tookalengelwa kulinjizya muntenda zitaambiki abuzuba pe. Kufumbwa musamu wanguzu uusansailwa cabuyamba mubulowa, inga ooyo waba musamu uujaya mubili alimwi uunyonganya bukwabilizi bwamubili kumalwazi.

2. Kuzumanana kusansaila musamu uutilimuna mubili, ncintu cipa kuti moyo utalike kuduuntisya accuka lijwanwa mubulowa kuti livwulisye akuyungizya ntenda yakuciswa bulwazi bwa moyo abwa ccuka. Kulibilika kutalikila mukuyoowa akutakkazyika moyo nkaambo kakubula lusyomo. Kufumbwa kuti waibaluka kuti kunyina ciindi nolisukata, kunyina cicisa ncomvwide, nokuba buumba bujatide muuya wako, oobo butaputausyi moyo wa Taata wako ulaa luyando Uuli kujulu, yebo tokonzyi kuleka kumusyoma Walo kumwi kozyi kuti kufumbwa cintu cikuboolela cilizumizyidwe kale mubusongo Bwakwe kuti cikugwasyilizye mubuumi bwako. Yebo inga kobulide nguzu mbuli mukaintu uulya wakaguma cikobela cokwa Yahushua; pele kuti kolimvwide kuti uyeeme muli Nguwe alimwi akuboola kuli Nguwe kosyomede muli Nguwe amoyo woonse, Walo ulakwiingula cakufwamba mbweenya mbwaakaingula mukaintu wakamuguma mulusyomo. Muwoola nobulide ncobeni, nceciindi cibotu Cakwe kuti Yahuwah akutondezye bubotu Bwakwe.

Muwoola nabulide ncobeni muntu nceciindi cibotu cakuti Yahuwah amutondezye bubotu Bwakwe.

Kuti yebo koyanda kweenda kotajisi bukandu, yebo weelede kuzyiba kuti janza lyokwa Yahushua lilikujisilili kakwiina kulekezya. Alimwi inga wazyiba cintu eeci kwiinda mukuvwuntauzya Jwi lyokwa Yahuwah uupona akuteelela jwi Lyakwe. Kotola ciindi kupaila, alimwi nopaila, kosyoma muli Yahuwah kuti ulikumvwide. Kosanganya mipailo yako antoomwe alusyomo. Yebo zimwi ziindi inga toolimvwa kuti wapegwa bwiinguzi mpeenya aawo; pele eelyo ndendilyo lusyomo lwako nolusunkwa. Yebo usunkilwa kuti ubonwe naa ulasyoma muli Yahuwah‚ kuti ulitondezye naa ulaa lusyomo lupona alimwi luliko lyoonse. “Ooyo wakamwiita ulasyomeka, alimwi walo uyoomucitila eezi” (1 Batesalonika 5:24). Yebo kweendela mukazila kasyaanikide kalusyomo. Utasyomi mulusyomo lwako, pele muzisyomyo zyokwa Yahuwah. Kosyoma muli Yahuwah eelyo nonjide mumusinze uusiya mbi. Eeco nceciindi cakubaa lusyomo. Utazungaani nkaambo kambolimvwide pe. Utabikki lusyomo lwako mu muntu pe.

“Amuboole kulindime, nyoonse nomukatede anomulemedwe, ndime eenti mulemunune. Amulivwoleke joko lyangu, mundiiye. Amubone mebo ndili bombede alimwi ndimutete moyo, nkaako muyoojana kulyookezya kwa mumoyo. Joko lyangu lilamweelela awalo mukuli wangu ulamuubaubila”
—Mateyo 11:28-30

“Kubantu eeci tacikonzeki pe, pele kuli Yahuwah zintu zyoonse zilakonzeka”
—Maako 10:27

“Ndime Mwami Leza Yahuwah wabantu boonse.
Sena kuli cintu cinga candaalila kucita?”
—Jelemiya 32:27

Yahushua wakaamba kuti “Aboobo kuti naa mwakkalilila mulindime, aalo majwi aangu akkalilila mulindinywe,
mulakonzya kukumbila kufumbwa ncomuyanda, eelyo mulapegwa”
— Johane 15:7

“Alimwi kufumbwa ncotumukumbila ulatupa, nkaambo tutobela milawo yakwe alimwi tulacita cimubotelezya”
—1 Johane 3:22

“Yebo O Mwami Yahuwah, kopa luumuno lwini kuli baabo babikkide mizeezo yabo mulinduwe,
nkaambo balo basyoma muli Nduwe”
—Izaya 26:3

“Ubatamika guwo kuti bataa, cakuti aalo mayuwe awumuna kuti zi.”
—Intembauzyo 107:29

Kunyina Uukonzya Kupona Kakwiina Mwami Yahuwah

Ninguzu zya Mwami Yahuwah ziponya zilengwa leza zyoonse zijanwa atalaa nyika. Kuti cisamu cagonkwa, cifuwa catyoka nokuba kanwe kuti kasyodokwa, mpoonya inga bulengwa leza bwatalika kuyakulula aawo aali cilonda. Nokuba kuti takunayandika kusilika, izintu zisilika muzilengwa leza inga zilibambide kale kutalika kusilika aali cilonda. Nokuba kuti kakutana yandika lugwasyo, inzila zyakusilika malwazi inga kazilibambide kale kutalika mulimo wakusilika mubili.
Kufumbwa kuti cibeela cili coonse camubili calicisa, mpoonya mulimo wakuponya cibeela eeco ulatalika mpeenya aawo; zilengwa leza zilabeka antoomwe kupilusya cibeela eeco mbuli mboceelede kuba mubulengwa leza bwaco. Pele nguzu zibeleka muzilengwa leza zyoonse eezyi, ninguzu zya Mwami Yahuwah, kazibeleka kutuyungizyila maumi eesu, akutukomezya akutuponya. Nguzu zipa buumi zyoonse zyizwa kuli Nguwe. Eelyo muntu napona kuzwa kukuciswa bulwazi, Mwami Yahuwah nguuponya muntu ooyo akumuyumya. Malwazi, kuciswa, akufwa zyoonse milimo ya sinkondoma .

Ziyanza zili 8 Zipa Buumi Bubotu Mubufwaafwi:

1. Kusyoma muli Taata Yahuwah

4. Meenda

7. Busani

2. Izuba

5. Kubeleka

8. Kulyookezya

3. Muya

6. Kulijata

Cintu Ciinda Nguzu Mukulwana Malwazi Ciindwa Kumbali

Aciindi eeci, inga kwaba kusowa ciindi kuti twaide kulekela waawa kakwiina kwaambilizya nguzu zyamizeezo yamuntu najokolosya buumi bubotu.
Imizeezo iili mumutwe wamuntu iyandika kweendelezyegwa kabotu, nkaambo ilaa nguzu zipati zijatikizya buumi bwamuntu alimwi ilaa mulimo mupati mukulwana malwazi. Bongo bulaa nguzu mbuli magesi, eezyo nguzu zizwa mukubelesya bongo, akuyumyayumya mubili wamuntu, aboobo ncintu ciyandika kapati mukweeleba malwazi.
Kukwabilila mizeezo yamuntu kuzwa kumalwazi, ngomusamu wiinda yoonse. Kukulwaizya muntu kukkazyika camba akululamika makanze aakwe, ncecikonzya kutanda malwazi. Nguzu zyamizeezo , ndizina limbi lya nguzu zya buumi. Bantu balaa nguzu zyabuumi zipati balazunda akweeleba malwazi. Kanjaanji manjezyeezya alamusweesya muntu, alimwi eelyo natalika kubaa buyamba, eeco ncecimweetela malwazi manjaanji aayimpene.
Kuciswa mumizeezo ncintu ciliko koonse-koonse. Akataa malwazi aali kkumi, aali fuka atalikila mumizeezo yamuntu. Mumalwazi aali mwaanda, aali makumi fuka atalisyigwa aamizeezo iitaluleme —kanjaanji nkaambo kakutakkazyika camba, kugwitila mucamba akufundilila.

9. Ntaamu Zili Lusele Zigamika Kubuumi Bubotu

Musamu nzi Wiinda Kubota Kusilika Mibili Amizeezo iilaa Malwazi?

1. KULEKELELA

Muntu takonzyi kubaa zileleko zikkwene zyabuumi bubotu kakwiina kutaanguna kulimvwa kuti walekelelwa zibi zyakwe kuli Yahuwah. Amwiibaluke kuti cinyonyoono ncecitaanzi kutalisya malwazi nkaambo kuti nikwanyina cinyonyoono nikwanyina mwalazi. Mukuli wamilandu, antoomwe akutalyookezya akutakkomanina zintu zipa buumi, ngomusemo wa malwazi manjaanji.
Mu Bbaibbele‚ muntu mulema wakaponyegwa muli Yahushua akusilikwa mumuya amumubili wakwe woonse. Ooko kusilikwa muya, kwakataangunina kusilikwa mubili. Eeci ciiyo taceelede kwiindwa kumbali pe; kulekelela ncintu cijatene akuponya mubili. Kuli kulimvwa kubaa luumuno lutaambiki akukondwa akulyookezya eelyo muntu nalekelelwa kuzwa kumizeezo iiminidwe mukuli wacinyonyoono. Kuli zyuulu zyabantu banjaanji mazuba aano baciswa malwazi mumibili yabo, abalo mbweenya mbuli mulema, balangila kumvwa mulumbe wakuti‚ "Zibi zyako zyalekelelwa." Balo tabakonzyi kuliiba kusikila baboola ku Musilisi wa myoza yesu. Oolo luumuno ndwakonzya kupa Walo alikke ndolukonzya kubukulusya mizeezo yamuntu, akumupa buumi bubotu mumubili wakwe.
Yahuwah usyomezya kuti “Pele kuti naa twalyaamba zibi zyesu, Walo ulasyomeka Mululami, ulatulekelela zibi zyesu akutusalazya zyoonse zitaluleme.” (1 Johane 1:9). “Amupilukile ku Mwami Yahuwah wanu nywebo no Baisilayeli. Mwawa nkaambo kamilandu yanu. Amupilukile ku Mwami Yahuwah akumukumbila kuti, “Tulekelele milandu yesu yoonse, utambule kukomba kwesu, tulakutembaula amajwi eesu.” Mwami Yahuwah ulabaingula kuti “Njoosilika bulwazi bwakutasyoma kwabo.Njoobayanda amoyo omwe, nkaambo ndaleka kubanyemena.”(Hosiya 14:1, 2, 4). Ninzi acimwi cinga casangalazya moyo wamuntu, ninzi cinga camupa kubaa lumwemwe mbuli zuba mumoyo wakwe, mbuli nalimvwa kuti walekelelwa zinyonyoono zyakwe? Luumuno lwa Yahushua mbobuumi abukkale bubotu.

"Moyo uutalekeleli tuukonzyi kuponyegwa."

Nokuba boobo, kuti katulangila kuti mipailo yesu inga yamvwugwa eelyo notuboola kuzyoolombelela kufwidwa lubomba akupegwa zileleko ku Mwami Yahuwah, swebo tweelede kulekelela bamwi munzila njeenya njotulangila kulekelelwa. Mbubuti mbotunga twapaila kuti‚ "Kotulekelela milandu yesu mbubwenya mbotubalekelela aabo balaa milandu kuli ndiswe‚" kumwi tucifundilide kutayandana akulekelela milandu bamwi? (Mateyo 6:12). Swebo tweelede kubaa luyando lwa Mwami Yahushua‚ kutegwa tutabaa moyo uutalekeleli bamwi. Moyo uutalekeleli tuukonzyi kuponyegwa pe. Nduyando lwa Mwami Yahuwah lutukwelela kuli Nguwe, alimwi oolo luyando talukonzyi kuguma myoyo yesu kakwiina kutupa kuyanda banabokwesu.

2. MIZEEZO IILULEME

“Mwanaangu, koswiilila ncendikwaambila, komvwisisisya majwi aangu. Atazwi mumeso aako, aaya majwi ayobole mulinduwe, abambe mumoyo wako. Nkaambo alaa buumi kumuntu waajana, alaponya mubili wamuntu woonse” —Tusimpi 4:20-22

Kuli kweendelana akataa mubili amuya wamuntu. Eelyo muntu nayendelana a Mwami Yahuwah kuli buyo zintu zisyoonto kapati zitakonzyi kubambululwa mumubili wakwe. Kwiinda mulugwasyo Lwakwe, kunyina citakonzyi kubambululwa.
Kuli bukkale bubotu mukutobela mulawo ookwa Yahuwah. Muzeezo uutobela mukucita cintu ciluleme, ngo musamu wiinda yoonse wakubaa nguzu mumibili iicisidwe amizeezo yabantu. Kuli cileleko caandeene cabuumi bubotu anguzu zizwa ku Mwami Yahuwah eeco cikkede atalaa yooyo uucitambula. Ooyo muntu ulaa mizeezo iikazyikide alimwi uukkomene kuponena mu Mwami Yahuwah, ngomuntu uugamide nzila iiya kubuumi bubotu.
“Mwanaangu, utalubi mulawo wangu, bambisya malailile aangu mumoyo wako: Wacita oobo uyokoongola uyooyungizyilwa luumuno alimwi uyoozwidilila... Luyando akusyomeka zibe mbuli kalungu kaansingo, zikkalilile mumoyo. Nkaako Yahuwah abantu bayoobotelwa mulinduwe, eelyo uyooba aazina bbotu.

“Syoma Mwami Yahuwah amoyo wako woonse utaccilili maanu aako omwini, koyeeya Mwami Yahuwah mumilimo yako yoonse eelyo uyookululamikila nzila zyako. Utalipi kasongo-songo lwako omwini lemeka Mwami Yahuwah, uleke zibi. Wacita boobo unoopona kabotu, mubili wako unoolimvwide.” (Tusimpi 3:1‚ 2‚ 8). Eeci ncisyomyo cilaa nguzu kapati, nkaambo aawa Mwami Yahuwah usyomya kuti, ikuti swebo twamuteelela, Walo inga watuleleka abuumi bubotu, “mibili yesu kiilimvwide” akuyumya bukwabilizi bwa mibili yesu (bulowa bukwabilila mubili bubambilwa mumooma uuli mumafuwa ). Cintu cikondelezya ncakuti, eezi zyobile nzyezintu ziyandika kuti ubaa buumi bubotu.
Mizeezo iiluleme kusanganya antoomwe akumwetamweta zilainda kubaa nguzu kwiinda misamu mukujokolosya buumi bubotu.

3. MOYO UUKKOMENE

"Kukkomanina muli Yahuwah nzyenguzu zyako." —Nehemiya 8:10

Kuli kasimpe aawa—kasimpe aako nkotweelede kukkalila ansi kuyeeya—kali mu Mangwalo: “Moyo walumwemwe musamu mubotu uuponya, pele kuusa kwamoyo kutontozya mumafuwa.” (Tusimpi 17:22).
Mizeezo njotuyeeya mubongo bwesu ncecakulya cisanina bongo bwesu. Mbweenya mbotukonzya kulya zyakulya ziteendelani amibili yesu, mbuli ccuka naa bweengwa, tulakonzya kubaa mizeezo iiteendelani amibili yesu, mbuli bukali. Tulakonzya kusala cintu cakuyeeya, mpoonya mukucita boobo, swebo inga twasala akataa buumi bubotu nokuba malwazi.
Redford Williams‚ M.D.‚ Musilisi wakalemba bbuku lilaa mutwe wakuti 'Bukali Bulajazya'‚ wakalemba kuti : "Kukalala kuli mbuli kunywa musamu uukola asyoonto-syoonto buzuba abuzuba mubuumi bwako boonse." Buumba, kulibilika, buunyu nanka busyaacivwulemwangu‚ kucimwa‚ kubaa mulandu‚ kutasyomeka‚ zyoonse eezi nzintu zijaya buumi akukulwaizya kubola mubili kuti ufwe.
Mubbuku eelyo, mutwe wakuti‚ Kusanyangula Bulwazi‚ Norman Cousins upandulula mbwaakapona kuzwa kubulwazi bwa ankylosingi spondylitisi, bulwazi "butazyibidwe bupanduluzi" alimwi bukonzya kuponwa buyo muntu omwe mumyaanda yosanwe yabantu baciswa bulwazi oobo. Mukukakatila kupona kuzwa kubulwazi oobo‚ Cousins waakaka misamu njaakali kupegwa, mpoonya wakakumbila cipekupeku akutalika kulikkomanisya kumwi kalangilizya zipekupeku zyakaindi loko zyamasesya. Walo wakali kutobela malailile aayo ngaakajana mubbuku ndyaakalemba musilisi Dr. Hans Selye mubbuku lyakwe lyamutwe wakuti 'Kubbaatikilwa mu Buumi'‚ mpoonya eeco cakamupa kucinca mizeezo yakwe, akumugwasya kutalika kusekaseka, akubambulula zyakulya nzyaakali kulya, amakanze aakwe; eeco cakali ciindi cakucinca buumi bwakwe, cakamupa kuti aponene limwi kuzwa kubulwazi bwakwe mumyezi yongaye buyo.
Kwakaambwa kuti kugwagwamuka kuseka abuzuba inga cakupa kuleka kuya kumusilisi. Kusekaseka kuletela zintu zibotu zinjaanji. Kulayungizya bulowa bukunka mbuli nosobana kwamaminiti aali 15- kusikila 30. Ciletela kuliiba akuleka kugwitila mumoyo, cilesya kufundilila, ciyungizya nguzu mumubili, cilesya kuciswa mafuwa aamubili, alimwi cilagwasya koona kabotu. Alimwi nkaambo musamu wa serotonini ulavwula mubulowa kuti muntu kasekaseka, eeco ncintu cigwasya muntu kuleka kubaa buumba. Kumwi kuvwuntauzya kwakatondezya kuti abalo bana banyonka kunkolo balaa bweele balakonzya kupona kufumbwa buyo kuti banyina bana kabakkomane akusekaseka nobayanda kunyonsya bana aabo.

“Mazuba oonse aamuntu uupenzegwa mabi, pele moyo walumwemwe ulipobwede lyoonse.”—Tusimpi 15:15

 

Mbubuti Mebo Mbwenya Ndakkomana Kumwi Nketalimvwide Kukondwa?

Kumwetamweta kulaboola eelyo muntu nayibaluka zileleko nzyatambula mbuli mwana ookwa Yahuwah. Swebo tulakonzya akujana kukkomana kwiinda mukukkomanina kuleleka bamwi bali mumbali lyesu.

Mizeezo Nzi Mebo Njeyelede Kuyeeya Eeyo Iikulwaizya Buumi Bubotu mu Mubili aMumoza?

“Kumananino nobakwesu, amuyeeye kufumbwa zibotu azitembaulika
zyoonse zyamasimpe,zilemekeka, ziluleme, zisalala, zyeebesi,
alimwi azyabulemu; kuti kakuli ciimo cabulemu,
alimwi kuti kakuli kutembaulwa, amuyeeyele zintu zili boobu.”
—Bafilipo 4:8

Pele Mebo Ndizingidwe Mizeezo Iindilwana …

Yebo ulakonzya kujala mulyango akujalila anze mizeezo iikulwana yoonse kwiinda mukutola muya wako kuli Yahuwah mumupailo uusinizyide, kumwi kolikankaizya mucisyomyo citobela alusyomo lwako loonse: “Tulamanya kukazyanya akulisumpula koonse ooko kusola kulesya bantu kuti bazibe Yahuwah. Tulabatamika mizeezo yoonse kuti iswiilile Yahushua” (2 Bakolinto 10:5).

4. KULUMBA

“Mutalibiliki acintu nociba comwe pe, pele lyoonse amukumbile akoombookela Yahuwah nzyomubula amoyo wakulitolaansi akulumbaizya.” —Bafilipo 4:6

Buumi "Ncipego cokwa Yahuwah." Mukambausi 3:13

Kufumbwa cileleko, cizyila mujanza lyaabwaabi lya Mwami Yahuwah alimwi kwiina ciinda kupa buumi bubotu kumubili wamuntu mbuli muuya wakulumbaizya akutembaula. Mulimo mubotu kuliimya zyakulikkomanisya, mizeezo akulimvwa kutakkomana —mbweenya mbuuli mulimo kupaila.
“Amulumbe lyoonse, ncenciceeco Yahuwah ncayanda kuti mucite muli Yahushua Kristu”(1 Batesalonika 5:18). Aaya malailile ncecisyomyo cakuti nokuba cintu cisyoonto buti cilibonya aanga cilwana ndiswe inga catubelekela kabotu swebo. “Kayi tulizi kuti zintu zyoonse zyeenzyegwa kabotu kuli baabo bamuyanda Yahuwah, nkokuti kuli baabo mbaakaita mumakanze aakwe.” (BaLoma 8:28). Yahuwah inga taatukulwaizya kumulumbila cintu eeco cinga catunjizya muntenda.
Bantu banjaanji tabatuli mikuli yabo mumaanza ookwa Yahuwah; batamba malwazi akubula nguzu kwiinda mukulipenzya kuyeeya. Kuti aabo balisukata akunjomba mumizeezo nobali kunga banyansamuka akulibbakamuna kuzwa mumapenzi aabo, akwalo kupona kwabo inga nokwali kufwambaana. Balo beelede kwiibaluka akulumba kuciindi cilamfu eeco ncobakakkomana kupona buumi bubotu; alimwi kuti oobo buumi bubotu bwajokezyegwa mumaumi aabo, tabeelede kuluba kuti bali mukulyaaba bupya kukonkezya kuteelela Mulengi wabo. Eelyo basicinsenda bali kkumi nibakaponyegwa, omwe buyo nguwakazyokela akuyandaula Yahushua akupa bulemu kuli Nguwe. Tutabi mbuli basicinsenda bali fuka batalumbi aabo batakazungaanyigwa aluzyalo lwa Mwami Yahuwah.

Ninzi Cinga Cacitika Kuti Mebo Ndatalika Kutembaula Mwami Yahuwah?

Yahuwah uyandisya ndiswe kuti katuyooma bubotu Bwakwe akwaambilizya nguzu Zyakwe. Walo ulalemekwa eelyo notumutembaula akumulumbaizya. Walo waamba kuti, “Uundilemeka nguyooyo uuleta zipaizyo zyakulumba” (Intembauzyo 50:23). Yahuwah uyandisyide kuti buumi boonse bwabantu Bakwe bube buumi bwakutembaula Nguwe. Mbombuboobo nzila Zyakwe “mbozizibwa ansi aano,” “alufutuko Lwakwe akati kamisyobo yoonse” (Intembauzyo 67:2).

"Kokkomana mu Mwami Yahuwah,
nkabela walo ziyanda moyo wako uyookupa—Intembauzyo 37:4

5. INGUZU ZYA MUPAILO

Utapengi kuyeeya; pele kotola mapenzi aakucumba mumoyo wako woonse ku Mwami Yahuwah mumupailo. Kotongooka kufumbwa ncobulide, ncokkomanina, cikuusisya, ncoyandisya, acintu cikuyoosya kuli Taata wako uuli kujulu. Yebo tokonzyi kumupa mukuli uumuminya Walo pe, yebo tokonzyi kumukatazya Ooyo uubala myeelwe yamasusu woonse aali atalaa mutwe wako, tasulaikide zintu nzyobayanda bana Bakwe pe. Amubone, tulaamba kuti, “Balilelekedwe aabo bakakatila.” Mwakamvwa kale zyakukakatila kwa Jobo, alimwi mulizi eezyo nzyaakamucitila Mwami Yahuwah kumamanino, nkaambo ngusilweengelelo, ngusilubomba” (Jemusi 5:11). Moyo Wakwe waluyando ulanyanyaala nuuteelela buusu bwesu nokuba kulilauka kwesu. Komutolela zyoonse zikukatazya mumizeezo yako. Kunyina cintu ciinda kukomena kuli Nguwe ncatakonzyi kubweza, nkaambo Walo uliyumwide manyika atalaa makkuko aakwe‚ Walo nguuyendelezya bweende bwamulengalenga woonse. Kunyina cintu cijatikizya luumuno lwesu ciinda kuceya cakuti inga taacibikkila maanu. Kunyina ciindi ncotupona cisiya mbi kapati cakuti Walo takonzyi kucilanganya; kunyina cintu citakkazyiki moyo cikatazya cakuti Walo takonzyi kucibambulula. Kunyina manyongwe aakonzya kusikila muntu omwe akataa bana Bakwe, nokuba cintu cipenzya moyo, nokuba kukondwa akukkomana, nokuba mupailo uusyomeka uunga wainda mumulomo‚ ooyo Taata wakujulu ngwataswiilide, nokuba yooyo ngwatabikkili maanu. Batyompedwe mumyoyo ulabayumya, ulaanga zilonda zyabo” (Intembauzyo 147:3)

Cilongwe akataa Yahuwah amuya wamuntu uuli woonse cilaandeene mubukkwene kubee kunyina muntu uumbi atalaa nyika uukonzya kuswaanga Anguwe mucilongwe, kubee kunyina muntu uumbi ngwaakapeda Mwanaakwe muyandwa.

Yahushua usyomya kuti:“ Kufumbwa ncomuyookumbila mukukomba muyoocitambula, kuti naa kamujisi lusyomo” (Mateyo 21:22). Walo ulaambilizya akuti: “Aboobo kuti naa mwakkalilila mulindime, aalo majwi aangu akkalilila mulindinywe, mulakonzya kukumbila kufumbwa ncomuyanda, eelyo mulapegwa” (Johane 15:7). “Naa bakomba calusyomo mulwazi ulapona, mpoonya Mwami Yahuwah ulamubusya; nkabela kufumbwa zibi nzyaakacita zilalekelelwa” (Jemusi 5:15).
Mipailo iitalekezyi kupaila ncecintu ciswaanganya muya wamuntu antoomwe a Mwami Yahuwah, kutegwa buumi kabukunka kuzwa kuli Yahuwah kuzya mubuumi bwesu; mpoonya kuzwa mubuumi bwesu, mukusalazyigwa kwesu abulemu, kabukunka kuzyokela kuli Yahuwah. Kunyina ciindi nokuba busena buteeleli kupedwa mupailo kuli Yahuwah. Kuzumanana mumipailo ngomulazyo uupedwe kutegwa muntu atambule ncapailila.

Ooyo uubala masusu aali atalaa mutwe wako woonse kunyina pe nalekede kubambilila zintu eezyo nzyobabulide bana Bakwe.

Kakwiina Kusyoma mu Nguzu zya Mupailo, Mbubuti Mebo mbwenga Ndazyiba kuti Mupailo Ulaa Nguzu Ncobeni?

Larry Dossey‚ M.D.‚ mubbuku lyakwe lilaa mutwe wakuti 'Majwi Aaponya'‚ wakasandulula "maseseke amwi aasisidwe mulwiiyo lwamisamu yakusilisya bantu." Dr. Dossey upandulula kupaila kuti kuli mbuli "kubaa luyando‚ kufwidana luzyalo akumvwida bamwi mbobalimvwide," mpoonya ulapandulula akuti mupailo "ninzila yakusilika ilaa nguzu alimwi iizumizyidwe mumulawo (pele yiindwa kumbali ziindi zinjaanji)." Dossey ubelesya mikonzyanyo minjaanji iitondezya kuti mupailo ulaa nguzu zyakubamba buumi bubotu. Bumwi buvwuntauzi bwakatola busena mu 1988 ku San Francisco bwakasanyangula nguzu zya mupailo kumulimo wamyoyo yabantu bakali kuciswa myoyo bali 393. Aabo bamalwazi tiibakakubwene ooku kuvwuntauzya nikwakali kutola busena pe; imwi nkamu yabo yakapaililwa alimwi imwi tiiyakapaililwa. Kumamanino aamyezi iili kkumi yakuvwuntauzya, eeyo nkamu yakali kupaililwa tiiyakacili kuyanda kupegwa misamu iijaya tuzunda alimwi tiiyakali kulangilwa muziindi zyotatwe kutalika kunjilwa meenda mumapupwe.
Mumwezi wa Vwumbi Pati 2001, mubbuku lya 'Buumi bwa Kuzyalana'‚ bavwuntauzi ba Cikolo cipati ku Columbia—bakagambwa nkaambo kazintu nzibakabbukizya mubuvwuntauzi bwabo—bakaambilizya kuti eelyo beenzu batakazyibene abamakaintu aabo bakali kuboola kuzyoosilikwa luzyalo, eelyo nibakapailila bamakaintu‚ aabo bamakaintu bakali kulangilwa kumita ziindi zyobile kwiinda bamakaintu aabo batakapaililwa.

“Kayi aswebo twakamvwa Makani Mabotu mbubonya mbuli mbabo. Pele balo tiibakajana mpindu mubukambausi oobo, nkaambo bakamvwa buyo, tiibakasyoma pe” —BaHebulayo 4:2

6. KUYANDANA ABANTUNYOKO BAMWI

 

MULAWO WAGOLIDE:

Basyaabupampu bazilengwa leza bakabikka tusulwe mutwaanda, akutusanina zyakula zilaa mafuta kapati kwamyezi iikubwene, mpoonya akupima tusulwe ooto. Kwakajanika kuti, bunji bwazintu nzibakajana tiizyakali kubagambya. Nkaambo kakuti zyakulya eezyo nzibakali kusanina tusulwe tiizyakali zyakulya zipa buumi bubotu, ooto tusulwe twakajanwa kuti twakali kulangilwa kusinka mafuta munsinga zyamubili amusinga zyamoyo. Toonse tusulwe pele buyo tooto twakali mukaanda kakali mujungusi. Eelyo basyaabupampu nibakatalika kulibuzabuzya kuti mbuti kayi ooto tusulwe twakali mutwaanda twamunselelo ncitwatanyongana nokuba kuti twakali kusaninwa zyakulya nzyeenya mbuli tusulwe twakaanzikidwe mutwaanda atala? Nibakayandaula makani woonse, bakajana kuti umwi nakalindu wakali akati kabo, wakatalika kutuyandisya tusulwe ooto twakali mukaanda kakali munselelo.
Lyoonse naakali kumanizya kupima tusulwe ooto, wakali kunga watalika kutukumbatila, akutugwisya mukaanda, kutubuwabuwa akutusobanya tusulwe ooto. Wakali kucita cintu eeco abuzuba.
Basyaabupampu bakayeeya kuti ooyu wakali muzeezo mubotu uukondelezya, aboobo bakakanza kuti batalike “kutondezya luyando” akataa tunyama mubuvwuntauzi bwabo. Muciindi eeci bakaandaanya tusulwe munkamu zyotatwe (A, B, a C) mutwaanda totatwe akutusanina zyakulya zilaa mafuta. Mpoonya buzuba abuzuba, bakali kugwisya tusulwe twakali mukaanda kataanzi kankamu ya A akutusobanya, kutukumbatila, akutubuwabuwa. Ooto tusulwe twakali mukaanda kabili kankamu ya B bakali kutusobanya buyo ciindi comwe mukuya kwaciindi, alimwi ooto tusulwe twakali munkamu ya C tiibakatugumina lyo pe.
Eelyo nibakamanizya kuvwuntauzya kwabo akupima tusulwe toonswe twakali munkamu zyotatwe, bakajana kuti ooto twakali munkamu ya C twakajisi mafuta manji mumubili, ooto twakali munkamu ya B twakajisi aasyoonto buyo mafuta, alimwi—kakwiina cigambya—ooto tusulwe twakali munkamu ya A twakalaa mafuta masyoonto kapati mumubili kwiinda toonse. Cilikke cintu cakaimpene akataa tusulwe ooto cakali buyo nzila eeyo njitwakali kutondezyegwa luyando akujatwaatwa.
Kwakalibonya kasimpe keni mukuvwuntauzya ooko: Nokuba kuti tusulwe twakali kulya cakulya comwe citapi buumi bubotu, ooto twakali kuyandwa kapati akubambililwa, twakabaa nzila yakulikwabilila kuzwa kuntenda yacakulya eeco. Mumajwi amwi, kwakali kuswaangana kwakalibonya mukuvwuntauzya ooko akataa luyando abuumi bubotu bwamubili.
Oolo luyando Mufutuli Yahushua ndwanjizya mubuumi bwamuntu, lulaa nguzu zyakupa buumi bubotu. Cibeela camubili coonse—ibongo, moyo, ansinga zyamubili—zyilagumwa aluyando oolo akupona. Kwiinda muluyando oolo, inguzu zyamubili zyilabbatamuka akujata mulimo. Oolo luyando lwaangulula muya wamuntu kuti uleke kulimvwa kubaa mulandu, kubaa buumba, kulibilika akubambilila zinjaanji, nkaambo eezyo nzintu zilaminya akudyaaminina nguzu zipa buumi. Pele luyando lwa Mufutuli luletela kulyookezya akukkalikila mucamba. Lusyanga kukkomana ooko kupa buumi mumuya wamuntu, ooko kutakonzyi kujayigwa acintu caanyika pe.
Eelyo notutambula luyando lwa Yahushua akubaa zipego zya luzyalo Lwakwe, swebo inga twabaa cikwelete kuli Nguwe (BaLoma 1:14) aboobo tulaitwa kuti twaabanye bamwi eeco ncotwatambula kuzwa kuli Nguwe.

"Kupa Luyando ngo Musilili Ulaa Nguzu."

Eelyo yebo noyanda bamwi, mubili wako ulabaa nguzu zyakulwana malwazi. Luyando lulacinca misamu iijanwa mubongo akuyumya bukwabilizi bwa mubili wako.

Kuli Muntu Umwi Ngwentakonzyi Kuyanda, Ninzi Mebo Ncenga Ndacita?

Kuli nzila zinjaanji zyakukkomanina akuyanda muntu pele imwi nzila yiinda kubeleka njakusanganya muntu ooyo mumipailo yako eelyo noboola kucuuno cabulemu. Ncintu cikatazya kucimwa muntu ngopailila. Yahuwah ulacinca moyo wako eelyo nopailila muntunyoko. Kosoleka kucita cintu eeco!
Ncintu ciyandika kutambula muntu mbwabede kuleka mbwatabede. Swebo tulaalilwa kapati kuti twaalilwa kubona zintu zibotu anguzu nzyajisi muntu.

7. MULIMO WA BUSAMALIYA

“Sena kuliimya kulya nkundakasala takuli kwakwaangununa nketani zyalusalululo, kukkulula zitolopo zyajoko lyaluciso. Kwaangununa badyaaminidwe, akuleka luciso luli loonse? Sena takuli kwaabila zilyo zyanu kuli bafwa nzala? Sena takuli kuti kamupa maanda kuli basimutuntuli? Mwabona batakwe zisani mubape, kutali kuti kamulekelezya bantu bokwanu. Eelyo mumuni wanu uuyoolibonya, muyoofwambaana kuponyezegwa, bululami bwanu buyoomusolweda, bulemu bwa Mwami Yahuwah buyoomukwabilila musyule” —Izaya 58:6-8

Muntu wakali kwiingaila bumwi buzuba muciindi camupeyo, kayaa kubolyonga mucaanda, wakabaa cinywe nkaambo kampeyo; eeco cakapa kuti abulile limwi nguzu. Wakasika munsaa kuyanda kufwa mpeyo, akuleka kukakanyana kupona buumi; mpoonya wakamvwa jwi lya silweendonyina, ooyo wakaandidwe mpeyo alakwe. Wakamufwida luzyalo, alimwi wakakanza kuti avwune mweenzinyina. Wakamukumbatila akusola kumukasaazya matansyi silweendonyina naakaandidwe mpeyo, mpoonya naakagwagwalisya kwakaindi kakubwene, wakamwiimikizya kuti ayimikile amaulu aakwe. Nkaambo kakuti ooyo muntu taakali kukonzya kwiimikila mwini, wakamujatilila caluzyalo mumaanza aakwe kumwi kalanga milwi yacaanda eeyo njaakali kuyeeyela kuti takonzyi kwiilanduka alikke.
Eelyo naakali kutuntulisya silweendonyina kumutola kubusena butakwe ntenda, umwi muzeezo wakasimpe wakamunjila mumoyo wakwe kuti kwiinda mukuvwuna mweenzinyina, awalo wakalivwuna lwakwe. Makanze aakwe aakugwasyilila muntunyina akakasaazya bulowa bwakwe bwakatii yume kwaandwa caanda munsinga zyakwe, akukasaazya zibeela zyamubili wakwe.
Mukugwasya bamwi aswebo lwesu tulatambula lugwasyo.
Kucita cintu cibotu ngomusamu wiinda kubota wakusilika malwazi. Kukkomana kujanwa mukugwasya bantunyoko, ncintu cipa kuti ulimvwe kusangalala, alimwi ncintu cinyanyaazya mubili akufwambaanya kukunka bulowa bukunka, akupa buumi bubotu kumizeezo amubili wako.
Kuti mizeezo kiiliibide akukondwa, nkaambo kakukkomanina kucita cintu ciletela bantunyoko lukondo, eeco ciletelezya kukkomana mumubili woonse, akutalisya bulowa kukunka kakwiina cisinkilila akuyumya amubili. Cileleko ca Mwami Yahuwah ninguzu ziponya malwazi, nkabela aabo bagwasya bantu banjaanji inga baibaluka cileleko eeco mumoyo amubuumi bwabo.

Buumi butakwe makanze nkufwa kocilanga.

Cintu cisinkilila bantu kuti bakome malwazi ciimvwi kapati mukuliyandisya lwabo beni. Bamalwazi banjaanji balimvwa aanga bantu boonse beelede kubafwida luzyalo akubagwasyilila, kakuli cintu cini ncobabulide nkuyeeya akuyanda buyo bamwi akuleka kuliyandisya.
Yahuwah ilatupa zileleko Zyakwe kutegwa swebo tukonzye kwaabila bamwi. Eelyo swebo notulomba Nguwe cakulya abuzuba, Walo ulanga myoyo yesu kuti abone naa swebo inga twakonzya kwaabanya bamwi babulide kwiinda ndiswe mbweenya mbuli mbwatwaabanya alakwe.
Bamukamufu abamucaala, mbambabo mbotweelede kufwida luzyalo kapati. (Jakobo 1:27). Balo mbabantu Mwami Yahuwah mbabambilila kabotu-kabotu. Balipedwe kuli ndiswe tobatobeli bokwa Yahushua kuti tugwasye Mwami Yahuwah kubabambilila akubagwasya nzyobabulide. Kuyanda kubeleka ngomulimo wabuumi bwesu, pele kuvwulisya bantu bayeeya kuti balapona kakwiina kubeleka nokuba kuyandana abantunyina.

8. MAJWI AALWELA

“Majwi mabotu ali mbuli cimbulwe ca buci, manono kumvwa kumoyo, alaponya mafuwa” —Tusimpi 16:24

Mulimo nzi wa Majwi Aalweela?

Mubbuku lyabo lilaa mutwe wakuti 'Cakulya a Luyando'‚ ba Gary Smalley a Rex Russell bakabunganya makani aatobela aayubununa zinjaanji:
Kuvwuntauzya kwa Busilisi kwakasanyangula cicitika mubuumi bwamuntu eelyo muntu nazyibide kuzwangana, mpoonya bakajana kuti banabukwetene abaabo bakkala antoomwe bazwangana ziindi zinjaanji balaa malwazi manjaanji kwiinda baabo bakkala antoomwe akumvwana. Aabo balwana ziindi zinjaanji balaa mibili iijisi bukwabilizi butakwe nguzu alimwi tabajisi maumi mabotu kwiinda baabo bapona caluumuno mumikwasyi alimwi kabamvwene abalongwenyina.
Kuvwuntauzya basicikolo ku Cikolo cipati ca Yale, kwakabbukizya makani aakuti, aabo basicikolo batakali kuyandana bakali kunjilwa mpeyo mucamba, kuciswa akuswaya basilisi ziindi zinjaanji kwiinda baabo bakali kuyandana—alimwi kufumbwa buyo mbubakali kwiindizya kutayandana—aalo malwazi akali kwiindila kuvwuzyanya.

“Majwi mabi alayasa mbuli panga, pele mulaka wamusongo ulaponya”—Tusimpi 12:18

Bavwuntauzi ba Cikolo cipati caku Ohio bakaleta banabukwetene bali 90 antoomwe akubabuzya kuti babambulule makani aakwiimpana; kupima bulowa kwamawoola aali 24 kwakayubununa kuti aabo banabukwetene bakali kulwana kapati, bakatondezya kuti mubulowa bwabo bukwabilizi bwabo bwakali ceyede ziindi zili lusele.
Bavwuntauzi ba Cikolo cipati ku Cambridge, England bakajana kuti banabukwetene aabo bakali kuzwangana ziindi zinjaanji bakali kulangilwa kuciswa malwazi aalufu ziindi zili 13 kwiinda baabo batakali kulwana.

“Kuzwa kumicelo yakkanwa lyakwe, muntu ulatambula zintu zitobela; alimwi zintu zizwa mumpindu yamulomo wakwe zilamukkutya. Mulaka ulijisi nguzu zyabuumi alufu: ooyo uuyanda uyoolya micelo yawo” —Tusimpi 18:20‚ 21

Mbubuti Mebo mbwenga Ndalomya Kubona Kuti Majwi Aangu Aletela Bamwi Zileleko?

Kuti mizeezo yako kiiluleme, nkabela aalo majwi aazwa mukanwa lyako inga kaaluleme. Ncibotu kuti muya wamuntu uuli woonse avwuntauzye cakutontomana kufumbwa cilyo cabusongo eeco ncotusanina mizeezo yesu. Mibandi yamasampu, ngomusyobo wakulumana mbuli banyama bamusyokwe, aboobo tiiyelede kwaambaulwa akataa baabo bapona akulya Cinkwa ca Buumi. Eelyo umwi muntu nalekela muya wakwe kuti weendelezyegwe amuya uunyemede, walo inga waba muntu uukoledwe mbweenya mbuli cakolwa.

"Kunyemanyema lyoonse abuzuba cili mbuli kunywa musamu uulelema kukujaya buzuba bomwe-bomwe mubuumi bwako boonse”
—Redford Williams, M.D., Bukali Bulajazya

10.Lino Atujate Mulimo

MBUBUTI MBOTUNGA TWACINCA MAUMI EESU?

 

Kobambilila Buumi Bwako nkaambo inga Buumi Bwakuyumina

Mu 2006, ku Beijing‚ umwi mwaalumi mu Chinese wamyaka yakuzyalwa iili 35 ‚ wakali kuvwimwa abakapokola nkaambo kamulandu wakujanwa ujisi ntobolo, mpoonya wakalitola mwini kuli bamasilikani naakakatala kuyuba kwamyaka iili lusele mubwina mbwaakafumbide kunze lya munzi wakwe. Niyakayinda myaka iili lusele, nokuba kuti wakali kulangilwa kujaigwa, ooyo muntu wakalipa lwakwe kumasilikani nkaambo zyakamuyumina zintu zyakulisisikizya alimwi taakacili kukonzya kuliyumyayumya “kusyaanikizyigwa” kuvwimwa boobo aanga munyama wamusokwe.
Butebuzi bwa maumi eesu ngotupona, bulalitondezya mumaumi eesu ngotupona. Kuti swebo tiitwasala kucinca ziyanza zyesu, nkabela swebo inga twaba mbuli mwaalumi uulya wakalisiside mubwina kayeeya kuti wakalaa lwaanguluko ani kuti waakalilyaangide mwini kalindizya buyo bulumbu bwakwe kufumbwa kulyata tende anze lyabwina.
Kulelema ngo sinkondonyina wa kubambulula buumi. Ncintu ciyandika kuti omuntu walizula akubona aawo mpolezyede, mpoonya akutalika mulimo uusyomeka wakulibambulula, kakwiina kuleelaleela, ntaamu yomwe ciindi comwe. Kolomya kubambilila kufumbwa nguzu zyabuumi nzyocijisi, kwiinda mukulilemununa mikuli yazinyonyoono akubelesya milawo yokwa Yahuwah. Eeco ciindi ncosala kuti ubambulule buumi bwako ncecigwasyilila mbokonzya kuzwidilila; kulelema nokuba kuuntuluzya inga cakuyumizyila buyo buumi bwako.
 

Kolomba Luzyalo lwa Mwami Yahuwah

Izintu ziinda koongola mubweende bwako zilaboola eelyo yebo nocengulukila ku Mwami Yahuwah kuti akugwasye. Utasweeki; kotozya meso aako lyoonse ooko Walo nkwabede. "Kunze lya Ndime," Yahushua mbwaamba, "yebo kunyina nconga wacita." Koibaluka cintu eeci lyoonse (Johane 15:5). Eelyo yebo nomuzyiba Yahushua lwako omwini, Muya Uusalala ookwa Yahuwah ulakkalilila mu moyo wako. Aboobo yebo inga wabaa nguzu akuyumayuma kucinca zintu mubuumi bwako.
Kuti yebo kolaa cibeela cabuumi bwako eeco ncobwene celeede kucinca, kobandika a Mwami Yahuwah kutegwa akugwasye kubambulula cibeela eeco mbuli mbokanzide. Eelyo noyaamide munguzu Zyakwe kuleka munguzu zyako, Walo kunyina nanga wakulekelezya pe.
Kuti yebo waciswa, mpoonya uyandisya kupona alimwi, ooko kucinca kweelede kumaninina ncobeni. Komulomba Walo kuti akupe nguzu muciimo cako eezyo nzyobulide kuti ubambululwe, mpoonya Mwami Yahuwah uyookupa nguzu zyakucita cintu eeco. Ijwi Lyakwe lituyiisya kuti, "Mebo ndilakonzya kucita zintu zyoonse kwiinda muli Yahushua nkaambo nguundipa nguzu." (Bafilipo 4:13).
Swebo tweelede kwiiya kuti zileleko zyakuteelela‚ mubukkwene, zilakonzya kuba zyesu kufumbwa buyo kuti twatambula luzyalo ndwatufwida Mufutuli Yahushua. Luzyalo Lwakwe ndolutupa nguzu zyakuti tutobele milawo yokwa Yahuwah. Lwalo ndolutupa kubaa makanze aakukosola ziyanza zibyaabi. Luzyalo Lwakwe nzyenguzu zilikke zikonzya kutubamba akutukobelela munzila iiluleme.
Yahuwah mu busongo Bwakwe wakalenga bantu bakonzya kukomena akucinca. Cintu cipati eeco muntu ncanga wacita mukubambulula akucinca ziyanza zyakwe, ncakulyaaba ku Mulengi wakwe. Eelyo nacita boobo, walo inga watalika kuyaa bukomena muciimo cakwe akuyaa kuba mucinkonzya cokwa Yahushua, awalo Lwakwe wakabamba milawo ya Wisi Wakwe yoonse.
 

Kobaa Mizeezo IIlondokede

"Mbweenya mizeezo njayeeya mumoyo wakwe mbwiibede, awalo muntu mbwabede ncobeni oobo." —Tusimpi 23:7

Eeco ncoyeeya, ncokanana, ncobona, nconumfwida akulabila amulaka, ciyeeme kucintu ncosala kuciyeeyela mimizeezo yako. Kuti yebo wakanza kuti kwiinda mu luzyalo lokwa Yahuwah uyande kubambulula buumi bwako, eeco inga caba cintu ncoyandisya. Kuti yebo waswena munsaa cintu eeco kodanaika akutaciyanda, inga calangika akununkilila nokuba kumvwika amulaka mbuli ceeco ncolangila akuyeeyela cini.

Buumi Bubotu Nciyanza Cakupona Mazuba Woonse, Kuleka Buzuba Bomwe Buyo Pe

Muzeezo wakuti "kumaninizya zyoonse nanka kuleka zyoonse" njenzila yakuzundwa. Kuti yebo kotakonzyi kubambulula zintu zyoonse nzyoyelede aciindi comwe, utatyompwi, toyelede kulikatazya. Kotalika buyo kubambulula cintu comwe aciindi comwe, mpoonya eelyo noozyibila, kofwamba kubambulula ciyanza citobela waawo.
Kufumbwa ntaamu njobweza iikutozya kubuumi bubotu, inga yakweetela cibotu. Nciceeco ncocita muziindi zinjaanji cilaa mulimo mupati. Nciceeco ncozyibide kucita cipa kuti ubaa buumi bubotu.
Cimwi cintu ciimpene akataa bantu abanyama, ninzila mbobatalika kutobela ziyanza zyabo. Banyama batobela buyo kakwiina kuyiisyigwa. Oolu nduzyibo ndobajisi kale kuzwa nobakazyalwa kubazyali babo. Pele mukwiimpanya, nokuba kuti ziyanza zilakonwa kuzwa kubazyali, bantu balayiisyigwa zintu nzyobeelede kutobela lwabo beni. Bunji bwazintu nzyotucita, tulazicita nkaambo kakuti twakaziyiila kubusena bumwi. Zilengwa zyabantu zilaa mulimo, nkaambo kufumbwa buyo kuti twazyibila kutobela ziyanza eezyo, inga kucinyina akupandulula kuciyandika ncotweelede kutobela zintu eezyo pe.
Makani mabotu ngakuti, kufumbwa buyo kuti webo watalika kutobela ciyanza cakupona buumi bubotu kwaciindi cilamfu, inga cakubeda ciyanza cikupa bulumbu alimwi citakukatazyi kubamba nokuba kukanza kucita. Kuzumanana kucita cintu, nga makkii, alimwi lyoonse nokakatila kucita ciyanza cibotu, ulabaa nguzu alimwi inga cayungizya kukuubaubila.

“Kuti twamanizya kucita zintu zyoonse nzyotukonzya kucita, inga twaalyaankamika lwesu tobeni” —Thomas A. Edison

Swebo tatukonzyi kwiibalusyigwa ziindi zinjaanji kuti buumi bubotu tabulicitikili buyo kakwiina kukakatila. Buumi bubotu buzyila mukuteelela milawo yokwa Yahuwah. Kuteelela milawo eeyi takuli kucesya lwaanguluko lwamuntu pe, pele ncileleko citapimiki eeco citwaangulula kuleka kubaa bukandu bwakuciswaciswa malwazi.
Swebo tatulangi kuzintu zibonwa pe, pele tulanga kuzintu zitabonwi. Nkaambo zintu zibonwa nzyakaindi kaniini buyo, pele eezyo zitabonwi tazigoli pe (2 Bakolinto 4:18). Eeco ncoliimya nolijata muzisusi zyanyama amubili wako, ncintu citakwe mpindu alimwi citakkalilili; mucibaka caco yebo ulapegwa cintu cilaa mpindu alimwi coongola mubuumi bwako boonse. Ooku takuli kulyaaba pe, nkutambula cintu citamani.

“Baloma 12 1,2 Lino nobakwesu, nkaambo Yahuwah watufwida luzyalo lupati boobu, ndamukumbila kuti mulipe amibili yanu yoonse kuti mube cipaizyo cizumi, cisalala, citambulika kuli Yahuwah. Eeyi njenzila iini-ini yakukomba Taata Yahuwah. Mutayanzani abukkale bwabantunsi, pele Mwami Yahuwah asandule buumi bwanu mukumupa myoyo mipya. Ndendilyo nimutizibe luyando lwa Yahuwah, nkabela mulaziba zibotu, zilondokede, azintu zimubotelezya Yahuwah”—BaLoma 12:1, 2

 


Twakagwisya mucibalo citaanzi woonse mazina aamulimo aayo bantu batamuzyi leza ngobapede Taata a Mwana, alimwi mucibaka cangawo twakabikka mazina aakumatalikilo ngobalipede eeni. Kuyungizya waawo, twakajokolosya mu Mangwalo mazina eeni ookwa Taata a Mwana, mbweenya mbwaakalembedwe kutaanguna abalembi ba Bbaibbele bakayoyelwa Moza.- Nkamu ya WLC