Print

Kulesya Mwanaako Kulangilizya Zifwanikiso zya Mantanda

Kobelesya nzila eezi kuti wiimikizye mwanaako kwiima nji katazungaani kukaka zifwanikiso zya mantanda  eezyo zimoongelezya.

Jace a Haylie bakali banabukwetene bakali mumyaka ya makumi lusele. Jace wakalaa makkuko aakwazeme kapati, kaumpidwe zuba akusubila mbuli deede, alimwi kalaa masusu aatuba akuvwelana agolide aabasikale bansiku baku Norway. Walo wakali kusobana cibeela cakukwabilila goolo munkamu iisobana bbola kucikolo cokwabo. Haylie wakali mulamfu alimwi kali kasilimu amasusu aasiya avwelene agolide mbuli maila naabizwide muciindi cakutebula. Walo wakali kulunduka munkamu yakusobana kucikolo comwe antoomwe a Jace. Bobile antoomwe bakali kulangika kuti bakali kweelelana mbuli banabukwetene.

Kanjikanji kacimanide cikolo, Jace wakali kunga wasika kuswaya kumilimo nkobakali kubelekela bawisi; ooko Ambeyo nkweekali kubelekela. Walo wakali kukombelezya wisi kuti amupe mali nokuba kuti asobane zisobano zyamukkompyuta, kabelesya kkompyuta limwi lyataajisi wakulibelesya kucibelekelo cesu. Bina Jace bakali kunga nkusekelela kwaambila mukaintu wangu kuti balo abina Haylie bakali kumena mate kabasendekezya kuti bayoobaa bazyukulu bongaye balangika buti, kumwi kabalanga buyo bana babo ba Jace a Haylie ymbobakali kulangika.

Bumwi buzuba, bawisi Jace bakandikumbila kuti ndiyandaule cintu cakali kunyonganya makkomputa akwaalesya kubeleka mbwaakeelede kubusena nkotwakali kubelekela. Aayo makkompyuta akali swaangene, aboobo, kufumbwa kkompyuta lyakanyongene, eeco cakali kukonzya kunyonganya amakkompyuta aaswaangene andilyo. Cintu cikatazya cakalibonya kuti cakali kuzyila kukkompyuta eelyo ndyaakali kubelesya Jace naakali kuboolaboola kumulimo wesu. Eelyo neekaya kumbele kuvwuntauzya kapati akunjila mukkompyuta eelyo, Ime ndakajana cintu cakali kunyonganya makkompyuta woonse mucibelekelo cesu. Nokuba kuti Jace wakali ziimaanyide zyoonse nzyaakali kulanga akkompyuta eelyo, walo taakazyi pe nzila zyoonse zyakusisa ncaakali kulanga akucita mukkompyuta eelyo, aboobo Ime ndakabbukizya kuti walo wakali kutola ciindi cinjaanji kalanga akubuula zifwanikiso zyamantanda azimwi zitondwa.

mukubusi musankwa wamasusu aamusyobo wagolide

Zifwanikiso zya mantanda zinyonganya zilongwe abweende akataa basankwa abasimbi nkaambo zipindula mbobalangana. Eeci, ncecisofwaazya mbobacitilana zintu bakaintu abanalumi.

Ime ndakalizyi kuzwa kumatalikilo nkaambo ndakainda munzila eeyo, kulanga zintu zyamusyobo ooyo mbocikonzya kufwamba kuba ciyanza cibyaabi, aboobo ciindi cakatobela eelyo Jace naakaswaya kumulimo wesu, Ime ndakamutamba kuti aboole aawo mpeekali kubelekela kuti tuvwiyevwiye mbuli banalumi. Ime ndakamwaambila nceekajana akumucenjezya kuti, kuti walo azumanane kulanga zitondwa, inga kaciyoomupindwida mizeezo yakwe ambwalanganya basimbi, alimwi eeco inga capindula bweende bwakwe ambabo. Ime ndakali tyompedwe nkaambo ndakalizyi kuti kulanga zitondwa, ncintu cikonzya kukopanya mizeezo yamuntu. Ime ndakamulaya akuti eeco inga camubisyila zilongwe zyakwe kufumbwa mwanakazi ngwaakali kuyanda kuti amvwane limwi anguwe. Jace wakandilumba nkaambo kakumucenjezya alimwi wakasyomezya kuti ulaleka ciyanza eeco.

Tiilyakalampa kuzwa waawo, Jace wakoongelezya wisi kuti amupe kkompyuta eelyo, nkaambo tiilyakali kubelesyegwa mumulimo ooyo, alimwi wakaligwisya aawo akulitola kuzyuli lyakwe nkwaakali kulala. Mumyezi yakatobela, Ime ndakabona Jace mbwakali kulanganya Haylie kwatalika kucinca. Taakacili kuyanda kukkala munsi lyakwe alimwi taakacilomenye kuli nguwe mbuli kaindi. Walo wakatalika kumwaambawida munzila yakucimwa, kabindide mbuli muntu uutajisi ciindi cakusowaila. Haylie taakazyi cakali kutola busena nokuba kuzyiba kaambo keni Jace ncaakacincila boobo, pele kwakacili cintu comwe buyo, taakali muntu uukkomanisya naakacinca boobo pe. Akataa mwaka wacikolo kabayanda kumanizya cikolo, Haylie  wakacilesya cilongwe cakwe kuli Jace. Bamanyina, aabo bakali balongwenyina, bakatyompwa kapati, pele tiibakagambwa pe. Kulanga zifwanikiso zitondwa zya mantanda, ncintu cikonzya kucinca nduwe alimwi kuleka kukucinca kuti ube muntu uuli kabotu pe. Ciimo ca Jace, cakacinca mbuli mbwaakali kulanganya Haylie alimwi cakacinca, ambwaakali kumucitila zintu.

Kulanga zitondwa zyamantanda nkakole kateyedwe. Ncintu cikola mizeezo yamuntu mbweenya buyo mbuli bukoko nokuba tombwe alimwi abalo bazyali balaa busongo inga bacita kufumbwa cintu cili coonse ncobakonzya amaanza aabo kuti babambile mwanaabo kuzunda sunko eeli nolimusikila mwana ooyo, nkaambo, aciindi cimwi eeli sunko liyoomusikila ncobeni.

Ipenzi lya Zitondwa zya Cintanda

Bakubusi1 mazubaano balaa masunko aayo aatakabwenwe mumisela yakainda musyule lyesu. Luwailwe lwamakkompyuta lwakaletelezya  malweza aazitondwa zitondezya mantanda azinswe zyabantu kufumbwa buyo kuti watyanka akkompyuta. Mulandu wini ngwakuti, kulangilizya zitondwa azifwanikiso zyamantanda, ncintu cipindula bubambe bwa bongo bwamuntu ooyo uuzyibide kulangilizya zintu eezyo.

Kuli penzi liyaa kukomena kapati lyakuzyibila kulangilizya mantanda akataa bakubusi bainda amyaka iili kkumi. Aaba mbabapenzyegwa kapati nkaambo bongo bwabo bucili bwana kapati; mbweenya buyo mbobukonzya kukolwa akuzyibila  kunyonganyigwa kuti bazumanana kulangilizya malweza aazintanda. … Dopamaini musamu uubeleka mumibili yesu akutumvwisya kukkomana. Eelyo bakubusi nobatola lubazu muzintu nokuba ziyanza zibasungilizya kuti bazyibile kukolwa, mbuli kulanga zitondwa, ooyu musamu ulavwulisya mumubili, kapati mubongo bwamuntu. Mbuli mwana mbwayaa kuzyibila kubaa musamu ooyu uuvwulide, abwalo bongo bwakwe inga bwatalika kuyandisya zintu zikola munzila njeenya.

 

Bongo bwabakubusi buli muntenda kapati kumusamu wa dopamaini eelyo nobalaa myaka kkumi ayosanwe yakuzyalwa, alimwi balaccangamuka kwiinda bantu bamwi ziindi zyone kuti bazyibila kulanga zifwanikiso eezyo nzyobayeeya kuti zilabakkomanisya akubakondelezya. Bongo bwamukubusi buli muciindi mpobubamba kapati musamu wa dopamaini alimwi aawo bongo mpobukonzya kupindaulwa kapati, akubusiya kabuli muntenda yakunjilwa zintu zikola akupindula bongo butaninga manizya kusima.

 

Kukula akwalo kuyungizya musamu wa DetaFosB, ooyo uugwasyilizya kubamba mizeezo akuyobozya makani aali woonse mubongo. Mukuvwuntauzya ooku kwakajanwa kuti, kuti ooyu musamu DeltaFosB wavwulisya mubongo inga wabamba muntu ooyo kuti anyongane akulutila kuyandisya zitondwa.2

Aboobo kumamanino, penzi lini talili zifwanikiso zyamantanda azitondwa mbweenya mbolitali penzi lya bukoko, misamu iikola nokuba tombwe. Penzi lini ndya kuzyibila zintu eezyo. Kulangilizya mantanda azitondwa kwaciindi cilamfu inga calesya muntu kuyandana abasimbi nokuba basankwa nkaambo inga mumeso aakwe aabo bantu batalika kulangika aanga tabamukkomanisyi alimwi tabacimukondi pe.

Banalumi (alimwi mbabanji akataa bantu balangilizya zintu zyamusyobo ooyu) aabo bacedwe mukooze kakulangilizya zisusi eezi, balipengede kanjaanji. Balo balizyi kuti eeci cintu ncecibamanina nguzu zyakuzwidilila mukuyandana akuyandwa abamakaintu bacikanda cabuntu ncobeni. Mbuli umwi musilisi [wamalwazi aamizeezo yabongo, Norman Doidge] wakapandulula kuti, “Aabo babamba zifwanikiso zitondwa basyomezya kuleta kukkomana abuumi bubotu akulemununwa luunyaunya lwakuyandisya kulyana nkwela akoonana, pele eeco ncobaletela muntu ncintu cimukola akumukopanya mumizeezo, cimuzyibizya kukolwa, alimwi cimucesyela kukondelezyegwa nalaa cilongwe nokuba cikwati amuntu wini. Mubwini, aabo banalumi balwazi banjaanji Ime mbeekasilika ziindi zinjaanji, bakalaa busa bwazifwanikiso zitondwa kwiinda busa bwakuyanda bamakaintu, pele tiibakali kuziyanda eezyo zifwanikiso nkaambo zyakali kubamanina nguzu.”3

Ziyanza zyakuzyibila zintu zikasyidwe zyakatalika kulibonya aanga ninzila zimwi zyakulilemununa kuminwa mapenzi aabuponi, nokuba kulikkomanisya muntu natajisi cakucita. Kuzyibila zintu zitaluleme ncintu cipa muntu kweeleba buumi bwini. Eeyi nentenda ncobeni yakuzyibila zintu zikola akunyonganya mizeezo.  Kuti bazyali bakobelela bana babo akubazyibya nzila mbotu yakulikwabilila akweeleba kuminwa munzila iipa lusumpuko, bakubusi inga baleka kuyandisya zintu zibazingaila mizeezo eezyo nokuba kuzibelesya kubambula twaambo tucitika mumaumi aabo.

Kukobelela Muya wa Muntu

Mulimo mupati munyika yoonse ngwakuba muzyali. Bazyali balaa mulimo mupati wakubamba ziimo zyabana babo. Ncintu ciyandika kuti bazyali bamupe zibelesyo mwanaabo zyakulikwabilila akulijata munzila ziluleme eelyo naminidwe twaambo nokuba mapenzi. Kulaya mwanaako kuti kapa kulumba kuzintu zisyoonto azileleko zyaabuzuba, ncecintu cipati ciyandika.

Eezi nzila zitobela zili ciloba, ninzila zitonkomene zikonzya kugwasya mwana, kuzwa kubuvwanda kuti abaa ciimo ciyooyimikila nji akuzunda sunko lyakucegwa muzintu zitondedwe. Eeyi milazyo ilakonzya kubelesyegwa muziyanza zyakubelesya zintu zikola zimwi.

1. Kobapa bana bako bulangizi bubotu bwa buumi mu cikwati.

Aabo bana babona bazyali babo kabakkomene, kabalaa buumi bubotu mucikwati akuyandana, abalo banoolangilwa kubaa zilongwe zyabo zikkalilila kabotu. Eelyo mwanaako nabona Wisi kayandisya akulumbaizya Banyina mubuumi bwini, kabala cilongwe caluyando, awalo musemo wabuumi bubotu bwakulangila zintu ziluleme mubuumi bwa mwanaako inga wabambwa mpeenya aawo.

Imwi nzila yiinda kubota eeyo mwaalumi njanga watondezya ncayandisya , nkukombelela mukaintu wakwe nobali muŋanda. Kweelede kuba kukumbatana akumyontana akataa mulumi amukaintu wakwe. Balo bobile beelede kwaangulula luyando lujanwa mu Bbaibbele kuzwa mukakole kansoni akusampaulwa alimwi akuyiisya bana babo luyando mbuli mbolubede mu Bbaibbele.

 

Bana beelede kubona bazyali babo mbobayandana. Wisi bana weelede kubatondezya bana bakwe munzila iiluleme kuti, Kubota kwamukaintu wakwe ncecintu cimunyanyaazya mubili ncakkomanina – nokuba kuti inga taabaambila cintu eeco munzila eeyi. Kujatana mumaanza, kuzyana nyimbo nzyobayandisya muŋanda yabo antoomwe, kukumbatana kwaciindi cilamfu, kumyontana mumeso aabana kabalangilizya, zyoonse eezyo ninzila zimwi zibotu zyakutondezya yooyo weelela kupegwa luyando lwawisi.4

2. Buumi bubotu bwaa Munzi

Kufumbwa cintu cikola muntu, kunsanganya antoomwe a zifwanikiso zyamantanda, zyoonse eezyo ninzila zyakutija twaambo twini tweelede kubambwa. Kolomya kubona kuti munzi wako mbusena bwakulyookezyela kuzwa kuzintu zyaanyika zili mumbali lyako, aawo amunzi kakuli luyando, kakukasaala, kakuli kugwasyililana, alimwi kakuli kuyandana, kakwiina kutundululana nokuba kusalauzyana. Kutembaula mwanaako eelyo nakakatila kucita cibotu akubeleka mulimo mupati, kuleka kumutembaulila cintu ncataninga manizya kucita, eeco ciyoomupa kukkomanina kubeleka mulimo akuumanizya. Ncobeni, eeco inga camugwasya kusumpuka kwiinda buyo kumulumbaizya mucintu ncaatacita kabotu nokuba kumulumbaizya nkaambo ulaa busongo. Bakubusi balafwamba kukatala. Eelyo mwana nalumbaizyigwa nkaambo kamulimo muyumu ngwaacita anguzu nzyaabelesya kucita mulimo ooyo kuti ulondoke, ciimo cakwe cilabambwa kuti kakkomanina mulimo. Mpoonya, eelyo kugwitila moyo azimwi zintu zisunka zyaakumusikila eelyo aakuba mukubusi, walo inga taayandisya kuyandaula nzila yakutijila zintu zimukatazya mbuli zintu zikola.

mukaintu uutakwetwe amwanaakwe

Mumaanda muli muzyali omwe buyo kakwiina wisi, ncintu ciyandika kapati kuti nyina abambilile kuti kube cilongwe cikasaala amwanaakwe musankwa. Walo mwana weelede kuliiba kwaambaula cakwaanguluka kakwiina kufwa nsoni kufumbwa cintu cimunyonganya. Muya uukkazyikide camba, kakwiina kubwentelana nokuba kutamikizya ncecintu ciyandika kuti koyanda kuti mwanaako akkazyike moyo akusyoma muli nduwe.

Kuti amunzi wako kaatali busena bukasaala bwakuliiba akutambulwa, mwanaako inga watalika kuyaa bweendeenda kuya kumbi kayandaula zyakulikkomanisya, alimwi zifwanikiso zyamantanda inga zyaba cintu cimujatila mizeezo. Munzi wako weelede kuba busena bwakutijila, kuleka busena bwakutija. Mukati kamunzi ooyu mbuli busena bwakutijila, mwana musyoonto weelede kuyiisyigwa nzila zyakulikwabilila kuzintu zimugwitizya moyo natali amunzi. Eezi nzila zijatikizya kulyookezya akoona, kulya zintu zisalala, kubeleka, kupaila akusyoma munguzu zyabulemu bwakujulu.

3. Koyiisya mwanaako ncokuyandika kuliimya akulindila zyakulikkomanisya.

Eelyo neekalaa myaka yakuzyalwa iili kkumi ayone (14), bazyali bangu bakanditola amukwabo wangu kuyaa bweendeenda mumasi aali kulaale. Lwakali lweendo lwangu lutaanzi kuzwa mucooko cakunyika lya Amelika alimwi ndakafundilila kuswanganya misyobo yabantu balaa zilengwa ziimpene kapati.  Cimwi cintu cakandinyandya ncobeni nkecili mwana, cakali ciimo cabantu kukubeleka milimo mumasi amwi. Ooko nkweekakomenena ku Amelika, muzeezo wabantu bakkala nkuko wakali wakuti “Kobeleka lino, ulasobana aakale (kuti kakucinyina mulimo uuciyandika kucitwa).” Mucisi oomo mutwakali kuswaya, nokuba boobo, ciimo cabantu aabo cakali cakuti “Kosobana lino, mpoonya ulabeleka aakale (ambweni – tulasobana alimwi aakale).” Ooyu wakali mukowa wabantu uuyandisya kulikkomanisya kufumbwa ciindi.

Ncintu ciyandika kapati kuti ciimo camwanaako cizyibile kuliimya zyakulikkomanisya. Zifwanikiso zyamantanda zilajanika kapati mu intaneti (luwaile) lwamakkompyuta. Ncintu cuubauba kapati kusika mpozijanwa akulangilizya zifwanikiso eezyo akubaa luunyaunya kwiinda kubaa zilongwe zikubwene akataa bantu banyama mbokonzya kubonana akwaambaula limwi. Mwana uuyandisya kulikkomanisya kwiinda mukulangilizya zifwanikiso zyamantanda mu kkompyuta, uyookomena akuba mwaalumi uuyandisya kulisobanya cinswe kubaanga ulaa mukaintu ngwalangilizya mucifwanikiso ulaa mantanda kumwi kalangilizya zitondwa, kwiinda kuti abikkile luyando lwakwe anguzu zyakwe mukukkonisya mukaintu wakwe, akumulekela mukaintu wakwe kuti amukkomanisye, babe bomwe mulukondo.  

“Eelyo bana nobatalika kweendelezya munzi akusungilizya bazyali babo kuti babape kufumbwa cizya kumoyo wabo, mpoonya aawo kunyina cikonzya kulesya mwana ooyo kunjilauka muzifwanikiso zya mantanda kufumbwa buyo kuti wajan ciindi cakucita boobo. Alimwi eeco ciindi ciyoosika ncobeni.

“[Amwi makani aakalembwa mumazuba masyoonto], akaambilizya kuti akataa bapati bali 813 balaa myaka yakuzyalwa 18-26, bobile muli botatwe bakazumina kuti bakali kulangilizya zifwanikiso zyamantanda kumwi kabaamba kuti ncintu citambulika. 86% banalumi alimwi 32% bamakaintu akataa bantu aabo, bakali kubelesya zifwanikiso zya mantanda. Mweelwe wabamakaintu uyaakwiindila kukomena. Ime njeeya kuti zifwanikiso zya mantanda zilainda lino kujanwa kwiinda mbuzyakali kujanwa myaka kkumi yainda. Kuti mwana walutila kuyandisya zyakulikkomanisya munzila iitaluleme, talilampi kusikila zifwanikiso zya mantanda zyamoongelezya.”

(Rick Thomas, mulembi uulaya)

Kuliimya zyakulikkomanisya ngo mulazyo weelede kuyiisyigwa kuzwa kubuvwanda eelyo mwana nayiisyigwa kuteelela Banyina nokuba Wisi eelyo nobaamba kuti, “Nee Peepe.” Mwana uulendekezyegwa akupegwa kufumbwa ncayanda kufumbwa buyo kuti wati ‘ŋwaa’, ooyo mwana uyoobaa ciimo cakulangila kupegwa kufumbwa ncayanda kakwiina kubelekela cintu eeco. Bunji bwabazyali, babelesya nzila “yakucengulwida maanu aamwana kucintu cimwi” kacili mumvwanda. “Kucengulwida maanu aamwana kucintu cimwi kuti atalili”, kwiinda kuti bamuyiisye kuteelela ncocaamba kuti “Nee Peepe”, eeyo ninzila imwi ilaa ntenda yakukomezya mwana. Eeyo ninzila iiyiisya mwana kuti kucili cintu ncakonzya kulikkomanisya kuti taapegwa ncayanda mpeenya aawo, aboobo cimuyiisya kuyandisya kulikkomanisya kuleka kuti alindile kupegwa ncayanda aciindi ceelede: “Ime nsyeyandi kumupa ceeci aboobo ndamoongelezya acintu cimwi ncakonzya kuyandisya cikondelezya kwiinda ceeci.” Ooku kucita boobo takukonzyi kukomezya ciimo camwana kuti abe muntu uulijata ulaa ciimo citazungaani akwiimikila nji! Cisimpa buyo mizeezo yamwana ooyo mulusyomo lwakuti, ulakonzya kupegwa kufumbwa ncayanda cimukkomanisya. Kuyungizya waawo, cimuyiisya buyo kubikkila maanu kuzintu kaindi kasyoonto buyo kusikila wacimwa cintu akutalika kuyandaula cimwi cintu cikonzya kumukkomanisya kwiinda ceeco camucima.  

Mwana uuzumizyigwa lyoonse zintu zimukkomanisya kakwiina kulijata nokuba kulindila, ulacimwa akweeleba kufumbwa cintu ciyandika kubikkilwa maanu kapati, mbuli kubeleka mulimo muyumu kusikila wazwa nkasaalo, aboobo, ooyo mwana inga waakukomena kali muntu mupati uuyandisya kulikkomanisya kufumbwa cintu ncaajana cikonzya kumukkomanisya.

4. Koyiisya mwanaako kuzyiba kuti micito yoonse ulaa bulumbu.

Mwana uutapegwi mulandu mucintu ncaabisya, uyookomena kali mupati uuzyibide kweeleba milandu njacita, kusanganya akucenga mukaintu wakwe, alimwi nokuba kumutamikizya kuti walo nguumulengelezya kuti ooyo mwaalumi alangilizye zitondwa akulikkomanisya muzisusi zyakwe kalaalikke. Eeco inga cayambukila kuzibeela zyoonse zyabuumi bwakwe, antoomwe abuumi bwamu Moza.

Eeco citalikila kubuvwanda eelyo mwana natayiisyigwi kuteelela ciindi citaanzi, eelyo Banyina nokuba Wisi nobamwaambila kuti abacitile cintu cimwi. Bamwi bana bakayiisyigwa kuti balakonzya kunyansya kufumbwa buyo kuti Banyina kabacibalila kusikila acine cintu ncobayanda kuti: “ 1 . . . 2. . . 2½ . . . 2 3/4 , ndaafwi kusika a 3!” Mpoonya mbweenya buyo awalo utobelezya kubalila ooko kanyansya banyina awisi mbuli mbwaakayiisyigwa kuteelela ciindi citaanzi kusikila waawo akubala kuti 3. Bamwi bana bakayiisyigwa kuti inga kabanyansya kusikila jwi lya Wisi lyasikila mpolikalalide.

 Bana beelede kuyiisyigwa kuteelela ciindi citaanzi eelyo nobaambilwa kucita cintu cimwi mujwi libombe. Kuti kakutali boobo, nkokuti bayiisyigwa kuti kabanyansya kusikila WIsi watalika kubwenta akoompolola nokuba Banyina batalika kubalila myeelwe kusikila “2 ¾ ”.

Bana beelede kuyiisyigwa aawo mpobeelede kulekela kucita zintu, kupegwa magolelo, alimwi beelede kuzyiba kuti balayandwa, balikkomene, alimwi tabali muntenda. Mwana uulendekezyegwa uutapegwi mulandu eelyo nacita cintu citaluleme, uyookomena kalaa muzeezo wakuti milawo (kusanganya amilawo ya Mwami Yahuwah) tiijatikizyi nguwe pe. Ciimo camizeezo cili boobo cililibambide kujalwida kufumbwa cintu coongelezya cikola mbuli zifwanikiso zitondezya zinswe akulyana nkwela.

5. Koyiisya mwaako milawo amulemeko ngoyanda kuti azyibe mwana ooyo.

Bazyali bana Kristu, kanjaanji bazyibide kuyeeya kuti bana babo bali mbuli mbewu naa muunda. Balalitolwaazya kukakatila kusakwida kufumbwa cilangikaanga ninsaku muciimo camwanaabo kuti citakomeneni munyika mbotu iili mumoyo wamwanaabo. Kaambo keni kaliko aawo nkakuti, kuti coonse ncocita webo nkulimina nsaku, webo inga waakucaazya kolaa muunda uutakwe cikonzya kukomena. Kubaa muunda weebeka uuzyalisya zisyango, ncintu ciyandika kwiinda kusakwida buyo nsoke ansaku.

Muunda mubotu weebeka ulaa maluba aamisyobo misyobo yiimpene amasaansa aanunkilila kabotu akweebeka kulangika, kaaletelezya nkokolekwa abayuni bayanda maluba aayo. Muunda uuzyalisya awalo unoolaa micelo azisyu mani zyakulya akusilisya malwazi eezyo zikonzya kubelesyegwa munzila zibotu. Pele kwiinda kubaa muunda uutakomezyi cintu, kuyandika kubeleka ncobeni. Ncintu ciyandika kubaa makanze aapakamene. Ncintu ciyandika kusyanga ceeco ncoyanda kuti cikalibonye mumuunda ooyo, akucibikkila busani ambolezi kutegwa eelyo nocisyangidwe, cikomene akuzyalisya.

Muntu wamusyobo nzi ngoyanda kuti mwanaako akabe eelyo aakubaa myaka yakuzyalwa iili 18? Hena yebo uyanda kuti akabe muntu uulemeka bamwi, uulemeka bamakaintu, uubeleka milimo yakwe kapati, uulaa moyo mubombe kuli bamwi, uukwabilila baabo basyoonto alimwi batakwe nguzu kwiinda nguwe? Nkabela webo weelede kutalika kusyanga zintu eezyo muciimo camwana ooyo kuzwa kumatalikilo aabuvwanda bwakwe akuzumanana kusanina zintu eezyo eelyo nayaakukomena mwanaako.

6. Kobaa musalo waangulukide abana bako.

Utakasoli kubejela bana bako. Kobalekela kuti bakomene kabazyi kuti inga baboola kuli nduwe kuti kabayanda kuzyiba kasimpe. Kuti cimwi cintu kacitali camusela wabo, yebo weelede kubaambila kuti inga uyoobavwiila mibuzyo yabo eelyo baakukomena. Kukaka kuvwiila mubuzyo ncintu comwe. Pele kubeja ncintu cimwi ciimpene alimwi eeco ncecimanya lusyomo lwabo muli nduwe.

Kotalika kubaa misalo yaangulukide, misalo yamisela yabo kuzwa kabacili bana. Kuti kabatakonzyi kusika munsi lyako kuti bamvwe bwiinguzi bwamibuzyo yabo, balo bayootalika kuteelela balongwenyina alimwi eeco tacili cintu citakwe ntenda cakuyiila ciimo cabuna Kristu.

mukwasyi ulya cilalilo

Kobandika cakuliiba akusyomeka abana bako. Yebo uyanda kuti balo baiye zintu zibotu kuzwa kuli nduwe, kutali kuzwa kubalongwenyina.

Mumusalo waangulukide, yebo kopandulula ntenda yakulangilizya zifwanikiso zyamantanda kubana bako nobacikomena. Munyika yamazubaano, zifwanikiso zitondwa nzyuubauba kujana muluwaile lwamakkompyuta, yebo weelede kulailila bana bako makani aaya kabataninga kula. Mwanaangu musimbi keela, mazuba aakainda masyoonto buyo wakabbukizya cifwanikiso muluwaile lwakkompyuta eeco cakamunyonganya mizeezo kapati. Ulaa myaka iili buyo kkumi awumwi alimwi wakali kulangaula zifwanikiso zyabanyama batalibonyibonyi mbuli tusulwe tulaa boya bulamfu, alimwi azifwanikiso zikonzyana azyeezyo. Mpoonya buyo mbuli nkondo yakavwumbu kakwiina cakamucenjezya, eelyo naakali kulanga zifwanikiso zyamubwa wiinda kuba mupati munyika, wakalijana ulanga zifwanikiso camutunta wacinyama uukosodwe mutwe. Ooyo tiiwakali musyobo wacifwanikiso ncaakali kulangaula pe, pele cakalibonya mucibaka eeco mwaakali kulangaula.

Eeci cifwanikiso ciyoosya boobu cakamukatazya eelyo naakali kwiinduluka kuciibaluka kwamyezi iikubwene. Zimwi zintu zyakali kumwiibalusya cintu eeco ncaakabona, mpoonya wakali kutalika alimwi kukalala mbuli kuti wabona cintu eeco. Zifwanikiso zyamantanda azyalo zilabbukabbuka mumizeezo yamuntu muziindi nzyatayeeyeli nokuba kulangila. Cintu citakwe ntenda mbuli kulangaula tuntu twakusakatizya babwa inga caletelezya zifwanikiso zyamantanda aakonzya kwaankamika mulomo. Aabo babamba zifwanikiso eezyo, babweza ntaamu mpati yakubelesya mabala aayo bantu ngobayandisya kubelesya nobayandaula zintu muluwaile lwakkompyuta kutegwa bantu kabaleyela kuzya kulubazu ooko nkobabikkide zitondwa

Kobaambila bana bako ntenda iili muzifwanikiso zyamusyobo ooyu! Utabalekeli kutalimvwa kwaanguluka kwako muciiyo eeci kuti cisiile bana kabali muntenda kabatakubwene akulijana muzintu eezyo. Kobapandulwida kuti nzila yiinda kusongwaala njobakonzya kweeleba kuzyibila kulangilizya zitondwa, nkutaanguna kuleka kusola zintu eezyo!

Yebo ulakonzya kwaambilizya atwaambo twabumboni bwakulijana muzintu eezyo:

Bumboni butaanzi: Ime ndemwini ndilizyi kuti kulangilizya zitondwa ncinyonyoono cigagambide eeco cikonzya kujaya bulangizi mbwejisi bwa cikwati cikondelezya mumazuba aacizya.

Bumboni bwabili: Ime ndilaa kaambo ku Mwami Yahuwah alimwi ndilaa makani kubazyali bangu nkaambo kazintu eezyo nzyenjizya mumutwe wangu kwiinda mumabbuku, muzipekupeku, muluwailwe lwa kkompyuta azyeezyo nzyeswiilila amatwi aangu.

Yebo uli muzyali. Mulimo wako ngwakulingula ceeco ncobalikkomanisya bana bako. Kuti kotaciti mulimo wako, yebo tokazyibi eeco ncobakabona kale notali munsi lyabo. Zintu zitobela kwaciindi cilamfu nkaambo kakutolwaalila kucita mulimo wako wabuzyali eelyo mwana nacili mucece, inga zyaba kusweekelwa milimo, kumaninwa zikwati, kubaa buumba kapati, kulimvwa kubulila mumoyo eelyo mwana aakuba muntu mupati. Zilengwa zyakatalikila kuyiilwa kubwana, zibotu azibi, zilakkalilila akunyonauna muntu mubuumi bwakwe boonse.

7. Koyiisya mwanaako kulijata.

Akataa milazyo yoonse iibikkidwe waawa, ooyu ngomulazyo wiinda kubaa mulimo kapati. Mwana uuyiisyigwa kulijata uyookomena kuba muntu mupati uubikka mulawo ookwa Yahuwah kumbele lyazintu nzyayanda, akubikka mulimo wakwe kumbele lya kulikkomanisya. Bantu batayiisyigwi kulijata kubwana bwabo, bayoosinikizyigwa kwiiya kulijata kabali bapati kale mubweende bwamaumi aabo.

Kulijata kutalikila mumaanza aabanyina. Mwana muvwanda ulaa myezi kkumi alusele ooyo uulekelwa kuvwundumuka kukwiila, kabbakela amaulu aakwe kufumbwa cintu akwaalabana kulisowa ansi, uyiisyigwa kutalijata kakwiina uumuyiisya . Mwana ulaa myaka lusele ooyo uulekelwa kunyansya basazinyina abacizyi bakwe eelyo nacisidwe akutalimvwa kabotu, uyiisyigwa kutalijata kakwiina uumuyiisya. Mukubusi ulaa myaka kkumi ayone ooyo uulekelwa kwiimpula jwi lyakwe akoompolwesya eelyo nanyemede, uyiisyigwa kutalijata, alimwi kakwiina uumuyiisya. Kufumbwa muntu ulakonzya koompolwesya eelyo nanyemede. Kunyina ciimo ciyandika kuti muntu anyeme. Pele kuyandika kulijata kapati akubaa ciimo citazungaani, kutegwa utayindilizyi kunyema eelyo muntu umwi nakucokacoka.

Mambeke

Aabo bazyali  batayiisyi mwanaabo kulilesya zintu akulijata, bamucitila cibi mwana ooyo akwaalilwa mulimo wabo kumwana ooyo, nkaambo eeco nceciyoomuletela kusweekelwa zinjaanji mubuumi bwakwe caakusika ciindi.

Kwaalilwa kulijata ncecintu cimwi muzyali ncakonzya kwaalilwa kuyiisya mwanaakwe. Cilayambukila muzibeela zyamwana ooyo, antoomwe amubweende bwa moza mubuumi bwakwe. Kwaaba kuyanda kwako ku Mwami Yahuwah, akulikasya kucita ziyanza zyacinyonyoono, eelyo noyandide ncobeni kucita cintu eeco, ncintu ciyandika kubaa nguzu muciimo eeco cizyila buyo mukulilingula kulisyamba kala.

Ambweni yebo tojisi nguzu zyakukoma masunko aako omwini. Toonse tulaa zibeela zyamaumi eesu oomo motuyandika kubaa lugwasyo lwabulemu bwakujulu kuti tuzwidilile akukoma. Pele tuyandika kwiiya kulyeendelezya munzila iiluleme akulijata kuti tukonzye kusala, mpoonya aawo, akucengulukila ku Mwami Yahushua kuti atugwasye notusunkwa, kwiinda kuti twiide kulileka kuwida mucibi ncotuyandide kale kucita.

Aawo aatalikila cinyonyoono

Cinyonyoono lyoonse citaanguna kutalikila mumizeezo yamuntu. Citalikila mbuli kweezyeezya kwamuntu. Mpoonya, eelyo muntu ooyo najana ciindi cibotu, isunko lizwida anze liswaanganya kusofwaala kuli kale mumuntu ooyo, mpoonya ooyo muntu ucita cinyonyoono. Eeci inga catobelezyegwa nkucaatalikila kukubula nguzu zyakulijata.

Umwi mulimo mupati wamuzyali ngwakuyiisya mwanaako mucece milazyo yakulijata akulyeendelezya kabotu. Walo takonzyi kusikila aciimo camuntu uulondokede mu Mwami Yahuwah kufumbwa buyo kuti kacili muzike wazisusi zyanyama yamubili wakwe.

Kuti Mwanaako katalikide kale kulangizya zifwanikiso zitondwa zyamantanda

Nomuba mumaanda aabuleza ncobeni mbuli mumaanda aabeembezi bazikombelo, nokuba kubaa bazyali babikkila maanu ncobeni, bakubusi balakonzya koongelezyegwa  akucegwa muntenda ya zifwanikiso zya mantanda. Eeci tacaambilizyi kuti yebo uli muzyali mubyaabi pe. Lusifa awalo wakazangila Kujulu kubotu ncobeni! Nokuba boobo, koyeeya kuti eeci cintu ncolwana, ncintu ciliko ncobeni cikonzya kuzyibizya muntu akukola mizeezo yakwe mbuli zintu zimwi zikola zyoonse.

Musilisi. Donald L. Hilton, Jr., wakakulwaizya kuti:

[Swebo tuyandika ku] langanya zifwanikiso zya mantanda akuzyibila kulalika, mamambe abwaamu kuti nkuzyibila kucita zibi, kuleka buyo muziyanza zyabuntu nokuba mubweende bwamoza bulikke pe. . . . Aabo bantu banjombede muzifwanikiso zya mantanda azitondwa zimwi, beelede kumvwisisya kuti nkaambo eeci ncintu cikola mizeezo ncobeni, balo tabakakonzyi kuleka ciyanza eeci pele buyo kuti bayandaula lugwasyo kumabazu aaluleme. Kulitaminina kuti, “eeci ncilengwa cangu camaseseke, aboobo Ime inga ndacibambulula ndemwini a Leza wangu”, inga kwaba kwiindizya buyo kucita cilengwa eeco, akusimpila limwi muntu ooyo kalyaambauzya boobo, kakkede maumi obile, buumi mbobamubwene bantu bali munsi lyakwe, abuumi mbwasisa kuzwa kubantunyina. Beelede kuliyandila kuyandaula ciindi ca kweempwa akubukuluka kuzwa kucilwazi eeci.6

Kuti yebo wabbukizya mwanaako kanjombede muzifwanikiso zitondwa, kuli zintu zini nzyoyelede kutobelezya kutegwa umwaangulule kuzwa kuzintu eezyo.

A) Utakalali, nokuba kucimwa akutalika kulila. Utamuusyi nsoni nokuba kumutununsya mwanaako. Bana abakubusi mbamwi balaakati kamukwasyi wakujulu, aboobo beelede kupegwa bulemu bubeelede.

 

 

wisi ulaya mwana musankwa

Kuti mwanaako katingaana kale azifwanikiso zya mantanda, komufwida lubomba akumumvwisyisya mbuli mbwakucitila ayebo Mwami Yahuwah eelyo yebo waalilwa kuzwidilila mumasunko.

B) Kokkazyika moyo, kobaa lubomba alimwi akumvwisisya. Komubambilila mwanaako mbweenya mbuli Mwami Yahuwah mbwakubambilila eelyo nolubizya. Kuti ayebo, koli wakalilutide kulangilizya zifwanikiso zyamantanda, ulakonzya kumwaambila mwana eeco cakakugwasya kuti ukome cilengwa eeco. Komuzyibya mwanaako kuti tali alikke pe.

 

C) Kokulwaizya akusanina lusyomo lwa mwanaako. Lino tacili nceciindi cakumutondezya “kuyuma moyo.” Bazyali aabo beendelezya bana babo “amyoyo miyumu” balapa zisubulo nokuba kuti mwana walilekelela akweempwa ncaalubizya. Zifwanikiso zya mantanda, mubwini, ncilengwa cakusisikizya. Aboobo utamupi nokuba kulekela mwanaako kubaa kaambo kakwiindizya kusisikizya cibi ncanga wacita. Kuyuma moyo inga caindizya kukulwaizya bakubusi kuti batalike kubeja nkaambo balizyi kale kuti bayoopegwa cisubulo, nokuba kuti kabaamba cili masimpe. Yebo koba ciyubilo camwanaako citakwe ntenda eelyo nanjide mumakatazyo alimwi nayanda lugwasyo.

 

D) Komupandulwida ntenda atwaambo tujatikizya kulangilizya zifwanikiso zya mantanda. Ambila mwanaako kulangilizya zifwanikiso eezyo mbocinyonganya bongo bwamuntu kuti akolwe akuleka kuyeeya kabotu.

 

E) Komujanina musilisi uuyiide, uukonzya kumugwasya kuzunda luunyaunya mwanaako. Koibaluka kuti, nkaambo kakucinca ooko kutola busena mubongo bwamuntu, yebo ulwana nkondo yakuzyibila kucita zitaluleme.

 

F) Kobikka nzila yeendelezya akukobelela milimo njolibelesyegwa kkompyuta.

 

G) Komupa cakucita ciindi aciindi mwanaako kutegwa mizeezo yakwe itanooingaili alimwi kutegwa mubili wakwe kuuli muciimo casangalede. Kocesya kulya zyakulya zisungilizya mubili wako kuyandisya zintu zikola, nokuba zyakulya ziyungizya luunyaunya mbuli (nyama, mayi, ccuka naa bweengwa, kkofi, azimwi zipa kuti mubili unyanyaale notayandide)

 

H) Utamusulaiki mwanaako aanga ulisweekede cakutajokolosya. Tacaambilizyi kuti yebo uli muzyali mubyaabi kuti wamujanikizya mwanaako kazyibide kulangilizya zifwaninkiso zya mantanda akulyana nkwela. Bantu boonse balaangulikide kulisalila.

 

I) Kopaila, kopaila, komupailila mwanaako. Kupailila mwanaako mulimo ngopedwe kuzwa kujulu. Eliya bana ba Isilayeli nibakazumana kuti bayanda kubaa mwami uubalela mbuli zisi zimwi, Samuyele wakabapa bwiinguzi bwamoza bweelede kuba mukonzyanyo wamuzyali uuli woonse eelyo nasoleka kugwasya mwanaakwe uunjombede mukooze kakulangilizya zifwanikiso zitondwa zya mantanda kuti: “Nkabela citacitiki kuti mebo mbisizye Mwami Yahuwah mukuleka kumukombela. Alimwi ndinoomwiisya makani aanzila mbotu iiluzi” (1 Samuele 12:23, NKJV) Ikutiyebo koli topailili mwanaako, ino nguni ooyo uumupailila mwanaako?

Kugwasya mwanaako kuzwidilila

Mulembi wamabbuku Rick Thomas wakapa kaambo kakuti: “Kaambo keni bunji bwesu ncotatutamvwisyide kusungilizya akucengelelwa kuli muzifwanikiso zya mantanda azitondwa aziyanza nzyotujisi, nokuba kuti eeco tacili cintu cakuliyandila, nkakuti eezyo zintu mbozikonzya kutonkela mwana kuti kalaa busa bwakuyandisya cintu cimwi kusikila waba muzike wacintu eeco.”7 Banjaanji bakubusi, balalinontola akudadalika eelyo nobaswaanganya zifwanikiso zitondwa alimwi mpoonya aawo batalika kulutila kulangilizya kufumbwa citozya ku mantanda kakwiina uubayiisya kucita boobo. Kuti tiibayiisyigwa kulisyamba kala akulijata, kabeenkela kucita akuyoowa zitaluleme, kuti kabatapegwi mulandu kumicito yabo, kuti amunzi kaataangulukide akuba ciyubilo kuzwa kuzintu zicitika munyika, nkabela bakubusi inga bacaala kabali muntenda yakoongelezyelwa muzintu zijatikizya kulangana zitondwa akulyana nkwela. Kuba muzyali uutonkomene – kozyi musyobo wamuntu ooyo mwanaako mbwayelede kuba akubeleka kutozya kuciimo eeco – ncintu ciyandika kuti bana besu kabali bantu bazunda muzintu zyoonse zitaluleme.  

Mwana uuyiisyigwa kulisalila mumizeezo yakwe kweendelanya amilawo, kuleka kucita mbwalimvwide, uyookomena kali mwaalumi uulemekwa uupona buumi bweendelana amulawo. Nokuba kuti mwana wako kaalaafwi kukula, tacimanide ciindi cakumupa zibelesyo zyakuti apone buumi bwamoza, buumi bwabulemu, kayoowa cibi akulemeka Mwami Yahuwah.

wisi amwanaakwe musankwa 

 

1 Eeci cibalo cakalembwa kuzwa kumuzeezo wakukwabilila bakubusi basankwa abana basankwa kuzwa kuntenda ya zifwanikiso zya mantanda. Bazyali beelede kuzyiba, nokuba boobo kuti, kuli mweelwe wabana basimbi awalo uyaa kucengulukila kukulangilizya zifwanikiso zya mantanda. Eeyo milazyo yalandabikwa mucibalo eeci, ilikonzyene kubana basankwa abasimbi mbweenya buyo.

2 http://www.teensafe.com/blog/web-pornography-addiction-affects-teenage-brain/

3 Donald L. i 4.

4 http://www.covenanteyes.com/2013/03/20/porn-training-motivation/

5 n/a

6 Hilton, op. cit., Introduction.

7 “Nzila zyone Zikulwaizya Mwanaako kulangilizya Zifwanikiso zya Mantanda.”