Kotembaula Mwami Yahuwah, O muya wangu, Alimwi utalubi zileleko Zyakwe zyoonse: Ooyo uukulekelela zinyonyoono zyako, Ooyo uukusilika malwazi aako.” (Intembauzyo 103:2-3, KJV) |
Ncintu cikopanya mizeezo alimwi citondezya ncobeni kuti mamanino aanyika asika nkaambo kakuti, mbuli lwiiyo lwa busilisi mboluyaa kusumpuka kuya kumbele, atwalo tuzunda tuleta malwazi tuyaakwiindila kulisandula akwaalilwa misamu kutusilika. Kusilikilwa muzibbadela mumazuba aazya kumbele ciyooba cintu ciyumu nta mbuli bbwe, kapati eelyo bantu baakukasyigwa kuula akuuzya pele buyo kuti bazumina kutambula caando camunyama caando ca munyama.
Ncintu ciyandika kapati kukkala ansi cino ciindi kuti wiiye luzyibo lutaulwi mali, lwiiyo lwa micelo ya cintu cisiya iilaa nguzu akataa zilengwa leza. Yahuwah wakatupa micelo mu zilengwa leza iikonzya kutusilika kufumbwa bulwazi. Umwi akataa micelo eeyo wiinda kubaa nguzu, mucelo uukonzya kujanwa kufumbwa busena atalaa nyika cino ciindi. Ooyo mucelo, ni nsizi.
Kubelesya nsizi mbuli musamu wakusilisya malwazi, kwakatalikde nsiku lini kumyaka ya 1500 BCE mu Ijipita. Ikuti yebo wamvwa muntu kaamba majwi aakuti “micelo ya cintu cisiya” mpoonya yebo wabinda kumunonga kuti “eeci nciyanga cuulisya buyo mafuta aanzoka,” yebo ncoyelede kuzyiba sunu ncakuti, nsizi icibelesyegwa mazubaano abasili mu zibabbadela kusilika misyobo yamalwazi manjaanji aali mumusela 21st uuno!
Cibeela ca mfulumende Ceendelezya Misamu Iikola ku Amelika cikulwaizya kubelesya nsizi iigaidwe kuba lusu. Imbungano iilanga Zyakula Akwendelezya Misamu ku Amelika isumpwide busungu bwa nsizi kuba abusena butaanzi “Kubula Ntenda akubaa Nguzu.”
Alimwi cimwi ciinda kukkomanisya akataa zyoonse eezyo, hena ulizyi? Yebo omwini ulakonzya kulyuulila nokuba kulibambila nsizi yako akwiigaya yaba lusu kuti ube musamu wako!
Kataa misamu iikonzya kujanwa, nsizi ngo musamu uubeleka milimo minji alimwi weelede kuzyibwa abantu boonse bayandide ncobeni kusilika malwazi kubelesya misamu ya zilengwa leza. Insizi ilesya nguzu zyamisamu iikola kujaya. Ilabelesyegwa mukusilika muntu uusoomona, uuciswa mwida (awujisi tuzunda twa E. coli), ulaa bulwazi bwa kunya kalowa, abulwazi bwa kapweepwe naa cholera. Aciindi mpeenya aawo, nsizi ilakonzya kubelesyegwa akubana bavwanda kakwiina ntenda pe. Ibeleka aanguzu ncobeni cakuti ilakonzya akupa kuti muntu aangane mala mwida. Aboobo, kuti yabelesyegwa mumilimo imwi mumubili wako, yebo weelede kulomya kunywa meenda manji eelyo nobelesya nsizi!
Nsizi ilakonzya kusilika da lyako kuti lyafuta. Nkaambo kakuti nsizi yaanga nguzu zya misamu iikola, kanjaanji ilabelesyegwa kugwisya misamu eeyo mu balwazi bakanywide misamu iikola yiimpene.
Nsizi ileelela kusilika misamu iikola nkaambo tiinywidi kuya mumubili wamuntu pe. Pele ilacaalila mumala, kiiyobolola akwaanga kufumbwa cintu cikola, akucigwisyila anze lya mubili.
Ncobeni, nsizi ilaa nguzu kapati cakuti tiiyelede kuligwa mumawoola obile kuzwa noonywa misamu yakucibbadela, nkaambo inga yalesya nguzu zyamisamu eeyo kubeleka. Mu 1831, umwi Mwiyi wazina lya Touery wakatondezya nsizi mbwiilaa nguzu mu Cikolo ca Misamu caba French. Walo wakanywa musamu uukola uujaya ncobeni wiitwa kuti strychnine … pele taakafwa! Maccu nobantu! Hena takuli kubeja ooko, inga omuntu toofwa buti kunywa musamu uujaya? Nee mukwesu, walo wakasanganya nsizi mukati kamusamu uukola ngwaakanywa!
Nsizi ilaa nguzu zyakukwabilila nokuba kuti yabelesyegwa atalaa cikanda. Icesya malwazi aacikanda, isilika zicisa zyakulumwa zyuuka, iswiintila mate aanzoka alaa musamu uujaya anze, ilesya kucisa kuti muntu walumwa kabanze, alimwi ilakonzya kubelesyegwa kusilika zicisa zyakulumwa syiluubilili uujaya ncobeni munyika! Masimpe ooyu ngo musamu uulaa nguzu yebo ngoyelede kuyandisya kwiiya buno buzuba mbuubelesyegwa.
Nsizi tiikwe ntenda nokuba asyoonto mubulowa bwamuntu pe! Kanjaanji ilawuzyigwa mbuli mapiilisi, pele nzila mbotu yiinda kubaa nguzu njakunywa nsizi kiisanganyidwe mumeenda nokuba mumusinza wamicelo. Nsizi tiilweeli nokuba kulula nokuba kupapa pe, ilatontola sikoo. Kuti yasanganyigwa mu meenda, inga yamvwikaanga museenga amulaka, pele kwiina kulula, kupapa, nokuba kulweela pe.
Kuti yabelesyegwa atalaa cikanda, yebo weelede kubweza buyo muungo omwe wa nsizi iigayidwe kuba lusu: mpoonya wakanda atweenda tusyoonto buyo yaba mbuli ceele, mpoonya akuzilazila acikanda. Kuti koyanda, ulakonzya kusanganya abusu bwacinkwa kutegwa cilemeleme kubaanga nceele. Kuti ceele kacicilaa lweenda, yebo inga wayungizya buyo kusanganya lusu lwa nsizi. Mpoonya nkunanika aawo mpolaa cicisa. Buzuba butobela, yebo kolazyika kapepa katete nokuba kabbeesu atalaa nsizi. Mpoonya yebo kwaanga antoomwe kapepa kajisi nsizi mukapulasitiki, weelede kubona kuti lyoonse nsizi ilaa meenda. Kuti yayuminina, tiicikonzyi kujata mulimo pe. Yebo weelede kusinkilila mumbalaa kapulasitiki kubelesya pulasita nokuba kwaangilila aloozi nokuba kanweba kutegwa kutabi mpiisweka pe.
Nsizi iikandidwe ilakonzya kwaangwa mukalembo, mpoonya akuyobolwa kuyoobelesyegwa aakale.
Nsizi ilakonzya kuulwa muzintoolo zya misamu, kubelesya kkompyuta nokuba kulibambila yako omwini. Nokuba boobo, yebo toyelede kubelesya malasya aawulwa muzintoolo nkaambo aayo malasya asanganyidwe aamisamu iitalisya kuyasya mulilo.
Nsizi iitakwe cisanganyidwe ilakonzya kubelesyegwa atalaa cikanda, kusalazya meenda, nokuba mumilimo iimwi minjaanji. Lino kutegwa ubikke nguzu zinji nziibelesya nsizi mukati kamubili, kweelede kucitwa ntaamu zitobela zyongaye.
Nsizi iijisi nguzu ngo musamu uuyandika kapati uukonzya kujanwa. Naba mucete uusama magamba uucetaalide buti munyika yoonse, awalo ulakonzya kulibambila nsizi, eeyo nsizi iikonzya kuvwuna abuumi bwa muntu wiinda bantu boonse buvwubi.
Ono koya ukalivwuntawide makani woonse mukwesu! Talika sunu kwiiya nzila zinjaanji zyakubelesya musamu uulibotela ooyu. Mumazuba aazya kumbele, ooyu ngo musamu uyoovwuna buumi bwako nokuba buumi bwa muyandwa wako.