Print

Kwiibaluka Isilayeli

Eeci cibalo tacili ca WLC. Eelyo notubelesya zilembedwe aabalembi balaanze lya nkamu, tusimba buyo zyeezyo zyeendelana 100% a Bbaibbele a lusyomo lwesu cino ciindi munkamu ya WLC. Aboobo eezyo zibalo inga zyalanganyigwa kuti nzya nkamu ya WLC. Twakalelekwa kapati amulimo wabalanda ba Yahuwah banjaanji. Pele tatukulwaizyi ndinywe nobeenzuma kutalika kubala zyaalembwa abantu aabo. Eezyo nzibaalemba, twakazigwisya mumalembe eesu nkaambo kanjaanji zililubide akubaa tumpenda. Cintu cuusisya ncakuti tucilangaula mbungano yamilimo iitakwe kampenda. Ikuti konyandidwe nkaambo ka [zibalo/milumbe] iitali ya WLC, kobikkila maanu ku Tusimpi 4:18. Kuteelela kwesu nkwakuti kasimpe Kakwe kalazyokoloka, eelyo mumuni nuuyaa kumwesya munzila yesu. Tulakayandisya kasimpe kwiinda buumi, nkanko tulavwuntauzya kufumbwa nkokakonzya kujanwa.

Kwiibaluka Isilayeli

Aciindi cimwi, Ime ndakali musyomi wakuti cizuminano akataa Leza abantu bakwe basalwe bana Isilayeli cakagola akwaatulwa aa Bunakristu. Ime ndakasiminide nzila yakuyeeya boobu kujatikizya Isilayeli wa BuJuuda mubunji bwa buumi bwangu bwa lwiiyo lwa buleza.

Ncinzi nceyiminina muli ceeci? Andipandulule buumi bwa kuyeeyela kuti cizuminano akataa Leza abantu bakwe basale cakagola. Ciiminina kusyoma kuti cikombelo ca bantu bamasi cakaatula Isilayeli wa BuJuuda mu kubedwaa luyando lwa Yahuwah akuti cizuminano akataa Yahuwah abantu bakwe basale cilgolede. Mu Cizuminano Cakale, Leza ukombelela biyo kabunga kabantu kasyoonto baitwa kuti mbaJuuda akanyika kasyoonto kaitwa kuti Isilayeli. Pele mu Cizuminano Cipya, Leza ubambilila nyika yoonse, kutali biyo bantu bayo pele anyika zyayo. Lino walo inyika yoonse ili mumaanza Aakwe antoomwe abantu bamasi boonse. Kuyeeyela kuti walo ubambilila bamaJuuda munzila yaandeene nkusendekezya kusalauzya ku ciimo ca Yahuwah. Pele Petulo waamba kuti Yahuwah wakalesyela limwi kusalauzya kuli boobo eelyo mwaapositolo naakaambilizya kuti “Yahuwah tatondezyi kusalalauzya pe” (Milimo 10:35 ESV)

Aabo bantu basyoma kuti Yahuwah wakapangana ncobeni cizuminano a Isilayeli, kaindi loko kumatalikilo a Abulahamu (Matalikilo 12:1-3). Pele bakali kusyoma akuti eelyo bunji bwa bana Isilayeli nibakaalilwa kutambula Messiah, Yahuwah wakalonzya cizuminano eeco ku cikombelo ca bantu bamasi, eeco aakale cakaba Isilayeli Mupyal. Bajana bugwasyilizi kumuzeezo wakusumpya cizuminano mu kaano ka Yahushua ka babelesi basofweede (Mateyo 21:33-44). Yahushua wakalombozya kuti, mbobaamba balo, kuti aabo babelesi ibakauma, akuuma mabwe, akujaya batumwa—mpoonya amwana awalo—wa mwini wa muunda wa masaansa, bakali bamaJuuda aabo bakajaya bashinshimi alimwi bakali aafwi kumujaya. Mpoonya wakati mwini wa muunda “uyoopa balimi bambi nkongole ya muunda wa masaansa aabo banooleta micelo kuli nguwe muciindi nciibizwa,” walo wakali kwaamba bantu bamasi. Yahuwah, mbokwaambwa, wakalekela lyo kukombelezya bamaJuuda akutalika bupya kubambilila bantu bamasi aabo bakamutambula Yahushua. Aaba bantu bamasi, mumisela yakatobela bakazuzya cikombelo mumyeelwe mipati, mbabakali bamukabeni ba cizuminano bapya.

Aboobo, kaano ka muntu uusyoma kuti bajuuda bakaatulwa kalazumanana kuti, Isilayeli wamasimpe tacili Isilayeli wa buJuuda pele ncikombelo eeco cakatambula Yahushua, cibambidwe aa bantu bamasi abamaJuuda antoomwe. Pele nokuba kuti bamaJuuda mbasyoonto kapati mu cikombelo eeci, balo tabatobeli Yahushua munzila ya buJuuda. Yahushua a Paulu bakalesya kwaandaanya akataa bamaJuuda abantu bamasi; mulawo wa buJuuda wakaindwa amulawo mupya “mulawo wa Messiah” (1 Bakolinto 9:21). BamaJuuda bali anze lya cikombelo eeci tabacikwe cimubotelezya Yahuwah, alimwi nyika ya Isilayeli tiicikwe mpindu kwiinda yeeyo yaba Giliki.

Ime ndakali kusyoma zyoonse eezi mubuumi bwa myaka makumi obile amusanu ya Bunakristu bwangu. Pele Ime ndakasikilwa lwiito lundisinsimuna. Lwakazyila ku misyobo ya mibuzyo imwi yakazwa ku mweendelezi wa beenzu baswaya cisi ca Isilayeli ooyo wakali kundigwasya kusolweda nkamu ya bantu bakaboolede kuswaya ooko. Eelyo Ime neekali kuyiisya nkamu eeyo masena aajanwa mu bbaibbele, Ime ndakalundaika bwiinguzi bwangu a mizeezo yabu kugola kwa cizuminano ca bujuuda mukaano aako nkeekapandulula. Musololi wangu Baruch Kvasnica wakabuzya mibuzyo yabulemu mukaziziizi kuli ndime neekamanizya kuyiisya. Walo wakandipa kuti ime ndiyandisye kwiiya ncaakali kundibuzyila mibuzyo eeyi. Aboobo Ime ndakakapaula mabbuku aangu azibalo nzyaakali kulombozya.

Nikwakainda myaka yongaye yakutobelezya mukondo, Ime ndakaibaluka kuti ndakainzya bunji bwa BuJuuda bwinibwini bwamu Zizuminano zyobile nkaambo Ime ndakayiisyigwa kuwentuzya zintu eezyo. Ime ndakali kubala Bbaibbele kabotu-kabotu (mbweekali kuyeeyela) kwa myaka iili makumi obile amusanu pele ndakainzya cintu cakali kumbelaa meso aangu. Ime ndakainzya cintu eeco nkaambo neekali kuyiisyigwa ndakaambilwa kuti eeco cintu taciko.

Mpoonya kampango kakalibonya a peeji kakali ka BaLoma 11:28-29. Paulu wakati aabo bamaJuuda batakatambula Yahushua bakacili “bayandwa” kuli Yahuwah “mukaambo ka bamawisi.” “Kwiitwa kuli Yahuwah” (11:29), ooko kwakeelede kuba “mumuni ku masi” (Izaya 42:6; 49:6) a “cileleko” ku “mikowa yoonse yaanyika” (Matalikilo 12:2-3), tiikwakali “kujokolosyeka.” Mumajwi amwi, Kwiitwa kwa bamaJuuda kuli Yahuwah kuti babe kalungu kaa moyo wakwe (Zekaliya 2:8), kwakali munzila yakuti kunyina bantu bambi bakali kunga bajokolosya cintu eeco. Cakaciliko eeco nokuba kuti bunji bwa bamaJuuda bakaalilwa kuzyiba Messiah wabo. Ciyandika kapati, Paulu wakali kulemba makanaaya kuya kumamanino aamulimo wakwe, mu lugwalo oolo kwakali mizeezo ya bupati ncobeni ncaakali kuyeeyela ciiminina buJuuda bwa Isilayeli.

Aakale Ime ndakabona kuti cikombelo kunyina pe nicakaitwa kuti Isilayeli Mupya pe mu Cizuminano Cipya. Ibbala lini lyakuti “Isilayeli” lilibelesyedwe ziindi zili makumi lusele mu Cizuminano Cipya. Muciindi comwe-comwe, lyaambilizya bamaJuuda nokuba mukowa wabuJuuda munyika eeyo–nokuba nyika lwayo.

Pele ino mbuti BaGalatiya 6:16? Alimwi kuli baabo batobela mulawo ooyu, luumuno alweengelelo alube ali mbabo, aali Isilayeli ookwa Yahuwah. Aaka kampango kalasandululwa kanjaanji kubee kaamba bantu bamasi nokuba cikombelo ca bamasi kabasangene a bajuuda, aabo Paulu mbaakayita kuti “Isilayeli wa Yahuwah.” Hena eeci tacaambi kuti kuli cikombelo cijisi bantu bamasi ciitwa kuti Isilayeli na?

Kuli twaambo mu busanduluzi oobu. Bulainzya kumbali makani eeni Paulu ngatondezya mu kampango akataa misyobo ya bantu yobile eeyi. Musyobo mutaanzi ngwa “boonse beendela mu mulazyo ooyu.” Ino mulazyo uuli waambwa waawa? Paulu utwaambila kuti mu kampango kasolola: “Nokuba kupaulwa taakwe ncokwiiminina nokuba kutapalulwa, pele kulengululwa kupya” (BaGalatiya 6:15). Aabo beenda mumulazyo ooyu mbabaabo batambula kulengululwa kupya muli Yahushua messiah—Uunanikidwe. Paulu ulabaleleka, “[L]uumuno a luse alube ali mbabo” (6:16b).

Pele busanduluzi bwa tunsiyansiya (kusyoma kuti cizuminano cakagola) bulainzya makani eeni Paulu ngabelesya kujala kampango aaka aakuti: “alimwi ali Isilayeli ookwa Yahuwah” (6:16c.). Paulu uleleka kutali biyo baabo batambula kulengululwa kupya pele abaabo batatambuli. Alimwi aabo batatambuli, walo ubaita kuti “Isilayeli ookwa Yahuwah.” Inga kabanooli bani aaba? Eeci cilangikaanga cilisalazyidwe kale: mbabaabo ba cibeela ca buJuuda bakaka kutambula Yahushua kuti ngo messiah. Balo tabasyomi kuti kulengulula kupya kwakaboola muli Yahushua. Mbunji bwa babunyina ba Paulu, mbeenya aabo Paulu mbaamba –kakwiindide myaka aakale mu BaLoma kuti –bacili “bayandwa ba Yahuwah” (BaLoma 11:28).

Kuli busanduluzi bumbi bunga bweelela, Paulu ubelesya cileleko ca tunsiyansiya twa buJuuda ku mulimo wa kuleleka cikombelo abaabo balaanze lya cikombelo. Eeco cileleko cili mu, BaGalatiya 6:16 cinooli nkufwiinsyigwa kwa Amidah, mupailo wa buJuuda ooyo mabaJuuda ngobapaila ziindi zyotatwe abuzuba. Bamayi baJuuda kanjaanji abalo balafwiinsya munzila njeenya Paulu njacita kampango aaka. Mubulamfu ooyu mupailo uliboobu: “Kotwaabila luumuno, bubotu a cileleko, luzyalo alweengelelo a luse, ali ndiswe aali boonse ba Isilayeli bantu bako” (ndayungizya kusinizya.). Ikuti Paulu kafwiinsya ncobeni cileleko ca Amidah, eeci cibonekaanga ncecicitika aawa, cilisalede kuti ooyo “Isilayeli ookwa Yahuwah” ngwaamba Paulu waambilizya bantu mbeenya mu cileleko ca Amidah baitwa kuti “Isilayeli bantu bako”—bamaJuuda. Aboobo mukubala zyobile eezi—cimwi kacibelesya majwi aagaminina alimwi cimwi kacibelesya majwi aali mucileleko ca Amidah—mamanino aa BaGalatiya. 6:16 taambi cikombelo ca bantu bamasi basanganyidwe aa bamaJuuda pele Isilayeli wabuJuuda.

Munsaa ciindi mpeenya aawa, kakwiindide munsaa makumi obile aamyaka, kamwi kampango kazyibidwe mu Mulumbe waa Mulundu kakamvwika munzila mpya. Yahushua wakakulwaizya basikwiiya bakwe kuti baleke ku “kuyeeyela kuti Ime ndakaboolela kuzyoomwaya Mulawo nokuba Banshinshimi” (Mateyo 5:17a). Ime ndaibalauka nkeyeeya aciindi eeco kuti Yahushua wakasandululwa mucisi ca Isilayeli wamazubaayo kuti ncencico cini eeco ncaakaboolela kucita—kumwaya Mulawo a Bashinshimi—nkaambo walo wakaboolela kuzyootalisya bupaizi bupya bwiitwa kuti Bunakristu oobo bwakazanduka kuzwa ku Mulawo a Bashinshimi ba BuJuuda.

Pele Yahushua wakalomya kuti, “Ime nsyeekaboolela kuzimaanya mbabo pele kuzuzika mbabo” (5:17b). Walo wakaya kumbele kwaamba kuti “kusikila julu anyika zikamane, kunyina kabata [kadonsi kainda kuceya mu mabala aa ciGiliki], kunyina keengwe [ibbala lya ciGiliki aawa lyaamba nkeengwe ka kukwensya aa cilembyo muci Hebulayo] kayoomwaigwa kusikila zyoonse zikamaninizye kucitika zyoonse.”

Eelyo neekaibaluka kuti iBbaibbele lya Yahushua lyakali Cizuminano Cakale, cakandisalalila kuti Yahushua wakali kwaamba mabbuku aa Mulawo ncobeni, alimwi kunooli kwaambilizya acizuminano cakale coonse mbocibede acalo. Ime lyoonse ndakali kuyeeyela kuti cilikke buyo cibeela ca milazyo ya kulijata mu Cizuminano Cakale ncicakacilaa mulimo ku Banakristu. Pele lino kwakalangikaanga Yahushua wakali kukanana kujatikizya zibeela zyoonse zya mabbuku aa Mulawo (mabbuku aa Mozesi), alimwi kutali biyo milawo ya kulijata. Ime ndakali masimpe kuti eezyo zibeela zimwi kunooli zijatikizya buumi bwa Bunakristu, pele lino cakalibonya kusalazyigwa kuti Yahushua wakali jatikene kapati mu buJuuda bwa mazubaayo kwiinda mbundakali kuyeeyela kutaanguna.

Nketaninga sinsimuka boobu Ime ndakali kulanganya Yahushua mbwaakali kubwentela akusinsa ba Falisi muli Mateyo 23 kuti cakali citondezyo ca Yahushua ca kuyaamukila limwi BuJuuda. Pele Ime ndakatalika kubala zinjaanji akubona kuti kwakali kuyaa kuvwuzyanya basicikolo aabo bakali kwiimpanya akataa zikolo ziindene zya baFalisi. Kutali mbuli ba Falisi boonse, tiibakakonzyene. Bamwi mbuli Josefa waku Alimateya bakali kuyandisya Yahushua akulangaula bwa kumuvwuninina (Luuka 13:31), kakuli bamwi bakali kusumpauzya basololi basofweede bamu tempele aabo bunji bwabo bakali ba Sadyusi—kuleka ba Falisi. Kaindi loko katalikide kutobela Yahushua, Paulu wakati “Ime ndi mu Falisi” (Milimo 23:6). Walo taakaliyaamuna kuzwa ku tunsiyansiya tusyoma ba Falisi.

Ime ndakagambwa kubona kuti awalo Yahushua lwakwe taakaliyaamuna. Kumatalikilo aa kukwabana aa baFalisi muli Mateyo 23, walo (cilanyandya) wakabelesya kutali biyo lyomwe pele mabala obile aamba kucita cintu kuti akulwaizye basikwiiya bakwe kutobela ziiyo zya baFalisi! Mbuli mbotuzyi toonse, walo wakabacenjezya kuti bataciti “nzyobacita balo. Nkaambo balakambauka pele tabatobeli nzyobaamba” (23:3b). Pele munsi lya waawo walo wakabakulwaizya kuti “amucite akubamba zintu eezyo nzyobamwaambila” (23:3a).

Ime ndakaliimvwi atalaa matongo aa sinagogwe lya musela watatu ku Kapenaumu, munsaa cito cibotu ca Lwizi lwa Galilaya, eelyo Baruch naakataanguna kunditondezya cintu eeci. Ime nsyeekasyoma nceekabona ameso ookwaangu. Naa, kuyungizya masimpe, Ime ndakalizeeza kuti mbubuti mbweetakacibwene cintu eeci kwa makumi aamyaka.


Lwizi lwa Galilaya1

Neekamanizya kubbukizya cintu eeci, kaano ka batwanga basofweede kakalibonya bwiindene. Ime ndakatalika kubona kuti aabo batumwa mbibaa dinkaula akujaya babelesi basofweede bakali bashinshimi BabuJuuda. Alimwi batwanga bapya bakali kuzyootola busena bwa batwanga basofweede tiibakali bantu bamasi pele bakali baapositolo (babuJuuda) aabo Yahushua mbaakakomezya kuti babambe mikowa iili kkumi ayibili ya Isilayeli (Mateyo 19:28).

Aboobo Yahuwah, Ime mbeekatalika kwiibaluka, taakaninga dukwida bamaJuuda bana Isilayeli. Nokuba kuti bunji bwabo tiibakaninga sangana mumulimo wabu Messiah, Cizuminano ca Yahuwah ambabo cakaciliko. Janza lya Yahuwah lyakacili ali mbabo. Alimwi swebo to Banakristu bamasi inga cabota kuti twaibaluka kuti, akuleka kutaminina kuti ndiswe ba Isilayeli mupya ookwa Yahuwah ooyo wakasulaika Isilayeli uutayandi Messiah.

Kuli akamwi kabeela kaceeci aako keelede kwiinduluka kuyeeyegwa alimwi. Cizuminano cokwa Yahuwah citaanzi kuli Abulahamu cakajisi zisyomyo zyobile. Walo wakali kuzyoopa Abulahamu zipego zyobile—bana a basankwa a nyika (Matalikilo 12:1-10; 13:15; 15:1-21; 17:1-8). Icisyomyo ca zipego zyobile eezyo ciliindulukidwe myaanda-myaanda ya ziindi mu Bbaibbele lya ciHebulayo. Mubwini, icisyomyo ca nyika ciliindulukidwe cakusinizya nokuba cakukonkezya zyuulu-zyuulu zya ciindi mu mangwalo aayo. Cisyomyo ca nyika acalo cilalibonya mu Cizuminano Cipya, nokuba kuti kuli basicikolo banakristu bataminina bwiimpene. Ngooyu mukonzyanyo, mwaapositolo Paulu, ooyo wakazyibide kwaambwa kuti wakali kuuntuluzyila cisyomyo ca nyika, ulaamba acintu eeco mumulumbe ngwaakali kwaambilizya ku “nobalombwana bana Isilayeli anywebo nomuyoowa Yahuwah” ku sinagogwe lyaku Antiyoki ku Pisidia: “Naakamanizya kunyonyoona masi aali ciloba munyika ya Kanaani, [Yahuwah] wakapa [Isilayeli] nyika yabo kuti baikone” (Milimo 13:19).

Nkaambo nzi basicikolo banji banji ncibakayimpya cintu eeci azimwi mu Cizumianno Cipya zyaambilizya nyika eeyo? Ime ndazumina kuti twakayimpya cintu ciyandika eeco ciyaa kutola busena ca nyika eeyo mu Cizuminano Cipya nkaambo ka penzi ndeenya ndindaamba atalaawa–swebo twakayiisyigwa kuti katwiimpya kubona cintu eeco. Swebo twakazyibila kutambula makani aakuti Cizuminano Cakale nca maseseke, nokuba mu zyaandaano zitaanzi zili kkumi acimwi, oomo muli musyobo wabantu anyika yabo, pele Cizuminano Cipya cilazyokolola mizeezo iisyaankene eeyo akubikkilizya nyika yoonse. Yahushua a baapositolo bakasiya kumbali kusalauzya ooko, alimwi kwaambwa kuti, cilisalazyidwe kuti Bwami cino ciindi mbwa nyika yoonse oomo nyika ya Isilayeli mwiitasumpauzyigwi.

Akamwi kaambo swebo to Banakristu ncitwakayimpya makanaa nyika mu Cizuminano Cipya nkakuti twakayimpya kubikkila maanu ku nyika eeyo mu Cizuminano Cakale. Bunji bwesu tulizyi kuti mutwe wa ciiyo mupati mu Bbaibbele lya ciHebulayo, ncizuminano. Pele mbasyoonto baibaluka kuti ziindi zili 70 mu mwaanda nokwaambwa cizuminano mu Bbaibbele lya ciHebulayo, caambwa kapati kujatikizya cisyomyo ca nyika. Nkakaambo aaka basicikolo baJuuda abamayi ncibaalemba mu DabruEmet (2002), makani aabuJuuda “aa Banakristu a Bunakristu,” kuti nyika ya Isilayeli “mpaakatikati” ka cizuminano. Pele alimwi akaambo kakwaambilizya kunjaanji mu Bbaibbele lya ciHebulayo kujatikizya nyika ya cisyomyo: cilalibonya eeco kwiinda ziindi zili cuulu. Mbuli balembi ba bbuku lisandulula mabala lyakuti Dictionary of Biblical Imagery mbubakaamba, “kulangila nyika” ncintu cisindingene mu Cizuminano Cakale kwiinda cili coonse kuleka biyo Yahuwah. Cili boobu, kapati mubbuku lya Mulawo. Gerhard von Rad wakalemba myaka iili cisela ca mwaanda yakainda kuti, “akataa zyoonse zisyomyo nzyaakabamba a bamatata kwakali cisyomyo ca nyika cakali kwiinda zyoonse akumvwugwa akukosozya makani.”

Kucili kaambo kamwi ncotwaasweekelwa ncoyiiminina nyika kakuti tuvwuzya kweezyeezya kuti tiiciyandiki kabili, alimwi ooku kweezyeezya kwakatupa kwiimpya masena oomo Cizuminano Cipya mocicaamba kuti iciyandika. Ngooyu mukonzyanyo, eelyo Yahushua naakasinizya kusyomezya mu Milimo 1:6 kuti walo “uyoozyokolola Bwami kucisi ca Isilayeli,” walo wakaambila abasikwiiya bakwe kuti Taata “wakasala ziindi zya mwaka kwiinda munguzu zyakwe” nkaambo ka zintu mbuli bwa ceeci (Milimo 1:7). Aciindi cimwi Yahushua waakanana makani aabuzuba eelyo bantu bamu Jelusalema nobayoo mucingauzya kabamusekelela (Luuka 13:35). Paulu wakalemba mu BaLoma 11:29 kuti “zipego” zyokwa Yahuwah ku cisi ca Isilayeli tiizyakali kujokolosyeka, ku baJuuda baciindi ca bu Giliki mbuli bwaba Philo, Josephus, a Ezekiya “cipego” citaanzi cakali “cipego” ca Yahuwah kuli Isilayeli cakali ca nyika. Eeco ncecakali citaanzi kwaambwa “cipego” mu mabbuku woonse aa bbuku lwa Milawo, alimwi akuli Paulu akwalo mbweenya. Robert Wilken ulemba kuti mu bbuku lyakwe lya mutwe wakuti The Land Called Holy eeyo Banakristu bantaanzi njibakali kusandulula muli ceeci amuzibalo zimbi, (mbuli ca mungele wakali kwaambila Maliya kuti Yahuwah uyoopa Yahushua “cuuno ca bwami bwa Davida” akuti Yahushua uyoolela “atalaa ŋanda ya Jakobo lyoonse alyoonse”) kuti nzitondezyo zya mazuba aaciboola “kuyobolola akubamba bwami mu Jelusalema.”

Hena aaba Banakrtistu bantaanzi tiibakacenjede kuyeeyela kuti Yahushua wakali kukombelela kumakanaa cisi ca Isilayeli kuti cakali nyika yaandene na? Hena Yahushua taakasalazya mu mulumbe wakwe amulundu kuti walo wakatonkomene nyika yoonse kuleka buyo nyika ya Isilayeli: “Balilelekedwe aabo babombe myoyo, nkaambo bayookona nyika” (Mateyo 5:5)? Ambweni pe. Basicikolo banjaanji bayaa kuzyiba kuti busanduluzi bululeme bwa kamapngo aaka mbwakauti “Balilelekedwe aabo babombe myoyo, nkaambo bayookona nyika.” Mateyo wakali kusandulula kuya mu ciGiliki Intembauzyo 37:11, oomo bbala lya ciHebulayo lya erets molyaambilizya nyika ya Isilayeli. Mubwini, tumpango tone tuli mu Intembauzyo 37 twiinduluka kaambo kakuti “kukona nyika,” katusalazyide kuti eeyo ninyika ya Isilayeli. Ooko kusendekezya kuti basikwiiya ba Yahushua bayookkomanina nyika ya Isilayeli (nokuba kukkala muli njiyo) mu palingenesia naa “kulengulwa kwa zintu zyoonse” ooko Yahushua nkwaakaambilizya (Mateyo. 19:28).

Petulo awalo ulangikaanga wakali kulangila kumbelaa mazuba kuti kukabe nyika ya Isilayeli. Mumubandi wakwe mu Jelusalema naakaindide maleele aa Pentecosti, walo wakabandika makanaa apokatastasis naa kubambulula ooko kwakacili kuboola (Milimo 3:21). Eeli lyakali bbala lya ciGiliki lyakali kubelesyegwa mu malembe aa ciGiliki—eelyo kunooli Petulo ndyaakazyibide kale— lyaamba kuzyokoloka kwa bamaJuuda kuzwa munyika yoonse kuboola ku nyika ya Isilayeli kuzyoobambulula cisi ca BuJuuda. Kulangikaanga Petulo taakali kuyeeyela kuzyokela kwa baabo bakatandilwa ku Bbabbuloni kumamanino aamusela wa cisambomwe kuti bakazuzika zishinshimi zyoonse zya kuzyokezya nyika yoonse ku nyika eeyo.

Mulembi wa bbuku lya Ciyubunuzyo wakali kamboni umwi wa nyika eeyo kumbelaa mazuba. Walo wakalemba kuti bakamboni bobile aabo bakajayigwa ku Jelusalema (11:8) a nkondo ya Magidoni eeyo iiyooba kunyika lya cisi ca Isilayeli (16:16). Inyika iilenguludwe tiikabooli mbuli Loma Mupya nokuba Alexandria Mupya pele mbuli Jelusalema Mupya (21:2). Ulaa milyango iili kkumi ayibili iilembedwe mazina aa mikowa ya Isilayeli (21:12), ooyo kuti waambwa wiibalusya bantu babala buumi a milimo yabo munyika eeyo.

Bamwi inga bazuminizya biyo zyoonse nzyendaamba kusikila waawa pele kabatondeka mulumbe wa Johane, ambweni cibeela ca malembe aa Cizuminano Cipya, kuti mbumboni bwa mwiyi wa buleza wamu Cizuminano Cipya wakabukulusya zyoonse eezi zyaambilizya cisi ca Isilayeli. Nokuba boobo, mbobanga bakazya, Yahushua wakaambila bana Judiya kuti mubili wakwe uyooba tempele lipya (Johane 2:21) alimwi wakatumina mulumbe mukaintu waku Samaliya kuti kukomba kwa masimpe tiikwakacili kucitilwa buyo ku Jelusalema pele kunooli kufumbwa busena kufumbwa buyo kuti kakuli “mu muuya amukasimpe” (4:21-23).

Pele Richard Hays tali masimpe kuti ooku kukomba kupya kusinkila limwi kukombela mu Jelusalema. Kubala bbuku lyakuti Reading Backwards walo ulemba kuti eelyo Maako naamba makanaa Yahushua kainduluka kwaambilizya kwa Izaya kwakuti tempele liyooba “ŋanda yakupailila ku masi woonse” (Maako 11:17; Is 56:7). Eeco ciiminina kuti, kuli Hays, Yahushua ulazumina bulembede Izaya “kuyobolola bupaizi bwa Jelusalema” ooko bantu bamasi nkobaboola ku mulundu uusetekene ookwa Yahuwah kuzyoosangana “ bana Isilayeli bakatandidwe” aabo Yahuwah “mbaakabunganya” okuya. Hays tayeeyeli kuti ooku kutaminina kwa Yahushua kuti mubili wakwe ndi tempele lipya nkuba yooyo uusyoma kuti cizuminano ca Yahuwah kuli bana Isilayeli cakagola akuti banakristu mbabasale lino—kubee cikombelo cakaatula Isilayeli—naa kuti kutaminina ooku “kukonga kuzimaanya Isilayeli.” Ime inga ndayungizya akuti, kweendelanya aa Mateyo, Yahushua wakali kusyoma kuti Yahuwah “ukkala mu” tempele (23:21). Mumajwi amwi, swebo inga twayeeyela tempele munzila zyobile, mbuli ŋanda yokwa Yahuwah a citondezyo ca nzila eeyo mubili ookwa Yahushua mbuyooba ŋanda yokwa Yahuwah. Kukomba kwa masimpe mu eschaton kunooli mubusena buli boonse oomo mukombelwa “mu muuya amu kasimpe,” alimwi kumamanino aa mazuba kuyoonjizyigwa mu Jelusalema. Bakamboni bobile bayokwaalabana kabafwide oomo (Ciyubunuzyo 11:8); bantu bali 144,000 bayokwiimikila ooko atalaa Mulundu wa Ziyoni (Ciyubunuzyo 14:1); Gogu a Magogu bayoozinguluka basaante ooko (Ciyubunuzyo 20:9); alimwi nyika mpya iyoobaa munzi mupati ooko (Ciyubunuzyo 21:10; 11:2).

Ime ndabandauka kuti nyika ya Isilayeli ilaa mulimo mulwiiyo lwa bbaibbele ku balembi ba Cizuminano Cipya, kutali biyo nkaambo ka misela yayo pele nkaambo ka mulimo wayo ngwiicijisi kuya kumbele mumisela ya kunununa. Eeci aboobo cileta mubuzyo uujatikizya mwaka wa 1948: hena kubamba cisi ca Isilayeli cakali cibeela ca musela wakashinshimwa na? hena eeci ncibeela Jelemiya, Ezekiya, abashinshimi bamwi ncibakali kwiiminina mukwaambilizya kwabo kuti bamaJuuda bayoozyokela kunyika eeyo kuzwa munyika yoonse? Hena eeci caambilizya kuti kubunganyigwa kupati kwa bamaJuuda munyika eeyo mumusela wa kkumi afuka alimwi akubambwa cisi cikwabilidwe ncibeela cimwi naa nkuzuzika kutali buyo zishinshimi zya Cizuminano Cakale pele a kulangila kwa baapositolo ciindi ca palingenesia aca apokatastasis?

Banakristu banjaanji tabayandide kusakana boobo. Balo bayandide buyo kwaamba kuti Yahuwah wakakonkezya ku bantu ba Isilayeli pele tabalibambide kujatanya akubunganyigwa kwa mazubaano ku kulangila kwamu bbaibbele. Balo bayoowa kuti eeci inga casendekezya kutabafwida nkumbu bantu baku Palesitaini mukupenzyegwa kwabo nokuba kutaminina cisi cabo bantu baku Palesitaini. Bamwi ba balilibambide kwaamba kuti 1948 inga kanooyiminina lweengelelo lwa Yahuwah kubantu bakwe ba cizuminano pele kuti kubamba bulelo bwa Isilayeli wa mazubaano kulalezya kuzuzika cishinshimi ca Bbaibbele.

Bwiinguzi bwangu buli muzibeela zili ciloba. Kutaanguna, kunyina kaambo banaKristu ncobatakonzyi kugwasyilila bulangizi bwa bantu baku Palestaini kuti balulamikilwe bupenzi akupegwa cisi alimwi, aciindi mpeenya aawo, kulanganya kubambwa kwa bulelo bwa bamaJuuda nkuzuzika cibeela ca cishinshimi ca Bbaibbele. Mfulumende ya Isilayeli yakasomba kubamba zisi zyobile ziindi zinjaanji ku baleli baku Palestaini. Taakwe makani ncotunga twayeeyela bululami nokuba kuba masimpe kwa kusomba ooko. Icintu cilaa makani ncakuti cisi ca buJuuda lwaco cakalyaaba caantangalala ku cisi ca Palestaini nokuba kuti acalo cisi ca Zioni tacikubwene kutaminina kwaco kuti inga tiikwajatikizya kulilela kwa bantu baku Palestaini. Nobaba Banakristu abalo tabeelede kuyeeya kuti kuteelela mwaka wa 1948 munzila ya bbaibbele inga kwasiya kumbali lwaanguluko lwa bantu baku Palestaini kubaa nyika acisi.

Cabili, kwaandaanya bantu baku Isilayeli kuzwa munsaa bantunyina ncintu cakulipangila cilaa ntenda. Tacikonzyeki kupampanuna bantu kuzwa ku cisi ca mapolitikisi cabo, kapati kuti eeco cisi cakasalwa cakuliyandila, mbuli mbocibede sunu mu Isilayeli wamazubaano. Mbocibede akwiinda waawo eelyo cisi nocilikwabilila bantu ba cizuminano ba Isilayeli kuzwa kuli basimukobonyina bakonkezya kuti bali bakanzide kubakankaula.

Pele kukamantana kwa bantu aaba mumapolitikisi mu 1948, hena cakali citondezyo biyo cokwa Yahuwah kuvwuninina bantu bakwe alimwi kutali kuzuzika cishinshimi na? Cisi camazubaano cakaba kwiinda mukuyoboloka kwa bamaJuuda kupati kuzwa munyika yoonse mumisela yobile yainda. Lyoonse kwakali bamaJuuda bakaliko kabapona mu nyika eeyo—kwiinda zyuulu zyotatwe zya myaka—pele ooku kuyoboloka kwakacitika mu myaka yainda tiikwakali kulangilwa. Munzila imwi yakusisikizya cileendelana a bulangizi bwa bashinshimi ba Isilayeli a kulangila kwa balembi ba Cizuminano Cipya. Nkaambo nzi ncocikatazya boobu kwaamba kuti eeci cilijatene antoomwe akuli cimwi?

Icintu cipenzya bantu baku Palesitaini, kuli bamwi mbo mbwiinguzi bwabo. Pele mbuli mbundaamba Ime, tulakonzya kukobelela bantu baku Palesitaini kakwiina kukazya kuzuzukwa kwa cishinshimi (nokuba cibeela caco) mu kuyoboloka kwaacitika myaka yainda. Banakristu balangilizya bamwi balakaka kuzuzikwa kwa cishinshimi ooku akaambo ka makatazyo aacizumanana akutalulamika zintu mu Isilayeli wa mazubaano. Kucili kusalauzyanya mu mikowa ya Isilayeli, kulwana bamaJuuda aabo balangila Messiah, bumpelenge abugwebenga mu mfulumende, akusalauzyana mu zibeela zya bantu bacisi. Aaya makatazyo, kusanganya a kucibilana kutamani akataa bantu baku Palesitaini abana Isilayeli, cipanga kuti citakonzyeki kwaamba kuti ooyu Isilayeli wa mazubaano ulikonzyene ku Isilayeli wamu bbaibbele.

Swebo tweelede kwiibaluka ncotulyaamba kuti tuli Banakristu a Cikombelo. Swebo tuli Mubili wa Kristu, nokuba kuti katwaamba nzi akuzandukana, kubaa cinyonyoono akuzangilana mu lusyomo. Lino katulaa zibata aminya yesu yiinda kubija, swebo tucilyaamba kuti tuli bantu ba Yahuwah, aabo bakashinshimwa mu Cizuminano Cakale coonse. Mumajwi amwi, tulalikankaizya kuti tucili mu cishinshimi amubupaizi lwesu. Nkaambo ncocitukatazya boobu kucita mbweenya oobo aku Basale bokwa Yahuwah mu buntunsi bwa cisi cabo, nobaba batasyomi abalo ncobazumina kuti cakabambwa kwiinda mu maleele?

Mbwaanga, cishinshimi ca Ezekiya ca mafuwa mayumu (caandaano. 37) cakali, mbuli basicikolo banjaanji mbobazumina, kuzyokoloka kwa banaIsilayeli ku nyika yabo. Pele ciciya kumbele muntaamu: kutaanguna ijwi lya Yahuwah lilaboola ku mafuwa mayumu nta, mpoonya alatalika kucencema, mpoonya mafuwa alaswaangana. Kuzwa waawo kuboola milambi, mpoonya nyama ya mubili. Kumamanino, alaimikila.

Cabili cintu cilyaandaanya mu cishinshimi eeci nca kubukuluka mu moza baakumanizya kuyoboloka kunyika yabo. Muli Ezekiya 37:12 Yahuwah waamba kuti uyooyobolola bantu ba Isilayeli ku kunyika yabo, mpoonya mu cisyoonto 14 walo ukonkezya kuti uyoobikka moza wakwe mukati ka Isilayeli. Aaka kampango nkeenya aako Walo nati “ndiyoomubikka munyika yenu ncobeni,” alimwi “eelyo inywe muyozyiba kuti Ime ndendime MWAMI.”

Mumajwi amwi, swebo tatweelede kugambwa ikuti kuzuzikwa kwa cishinshimi ca kuyobololwa kwa Isilayeli ku nyika yabo akubukuluka mu moza kakuciya kumbele mu ntaamu-ntaamu alimwi kutali kucitika zintu zyoonse aciindi comwe.

Kuli banakristu bakazya aabo bataminina kuti babwene biyo Isilayeli waanyika biyo, bamwi beenzuma baku Isilayeli baamba kuti kuzwa atala kusikila balaansi kapati bayaa kuzyokela kuli Leza wa Isilayeli alimwi ooko kubukuluka mu moza takulibonyi mu milumbe iilaa mpuwo mazubaano.

Kusyoma kuti kuzyokoloka kwa mazubaano kwa bantu ba cizuminano kunyika yabo, alimwi mu cisi cikwabilidwe, ncintu citakonzyi kusyomegwa alimwi ncibeela ciniini biyo—pele kuzuzikwa kwini kwa cishinshimi takuyandiki kusyoma kuti eeco ncibeela camamanino nokuba makanze aamamanino mu cishinshimi ca bbaibbele. Takuli kutaminina. Kunooli ncintu comwe biyo eeci mumulongo wa zintu zicizinguluka kuyaa kucitika mu kuzuzika cishinshimi a bulangizi bwa baapositplo. Pele kulayandika kusyoma kuti Yahuwah ucibeleka kunununa nyika akuti tazili zishinshimi zya bbaibbele zyoonse zyakazuzikwa kale. Mbwaanga, masi woonse taaninga lengululwa bupya, mbuli mangwalo mbwaalombozya kuti ayoolengululwa. Ibbuku lya Ciyubunuzyo lilangila nyika iizwide basaante aabo balangikaanga bacijisi ziimo zya “bantu bamasi” ookwabo (7:9), alimwi matuvwu aamusamu wa buumi ayooleta kuponya kutali biyo kubantu bataandeene pele aku “masi” (22:2). Kweendelanya a Jean Daniélou, Ciyubunuzyo ca Bbaibbele “nkwaambilizya kasimpe kakuti, kumamanino aaciindi, Yahuwah uyoomanizya milimo yiinda kukomena kwiinda njaakacita mu ziindi zyakainda,” Ambweni akataa milimo yeebeka, mulimo uyiiyandika kapati unooli wa kubambulula bupya cisi ca Isilayeli mbuli micelo mitaanzi ya bupaizi bwa kubukulusya masi.

Eeci ncibalo citali ca-WLC cakalembwa aaba Gerry McDermott.


1 image: https://i1.wp.com/www.drivethruhistory.com/wp-content/uploads/2016/09/Sea-of-Galilee.jpg?fit=1500%2C884&ssl=1

Twakagwisya mucibalo citaanzi mazina aabakomba mituni ngobayita Taata a Mwana, akubikka mucibaka cangawo mazina mataanzi ngubaapedwe. Kuyungizya waawo twakajokolosya mutumpango ntotulembulude akubikka mazina aa Taata a Mwana, mbuli mbwaakalembedwe kutaanguna abalembi bamu Bbaibbele bakayoyelwa moza. Nkamu ya-WLC