Print

Mulimo wa Basalali ku Mfulumende: Masimpe aa Baloma 13


Kampango ka Baloma 13 nkakabelesyegwa kanjaanji kweena bana Kristu kuti batobele milawo iitaluleme akutabilila mfulumende zitundulula bantu. Busanduluzi bwamusyobo ooyu, mubwini bukazya Mangwalo. Kunyina pe Yahuwah naakalailila muntu uli woonse kuteelela milawo yabantu eeyo ityola mulawo wabulemu.


Kakwiina kudonaika, William Shakespeare wakali umwi akataa balembi baluulwa kulemba twaano mumulaka wa Cikuwa. Walo wakalaa maambila mbali atwaambyo tunjaanji ooto ntwaakasanganya kumulaka wa Cikuwa kwiinda muntu naba ni musyule lyakwe nokuba kumbele lyakwe. Mumyaka iili myaanda yone kuzwa naakafwa, zyoonse nzyaakalemba zicilaa mpuwo cakuti mulaka waambaulwa mazubaano uzwide maambila mbali aakwe aayo bantu ngobainduluka kwaamba kabatakubwene.

Kamwi kaambyo kokwa Shakespeare nkotumvwaamvwa nkakuti: “Dyabooli awalo ulakonzya kubandauka Mangwalo akukwabilila nzyacita.” Kuti Dyabooli ubandauka Mangwalo, eeyo njenzila ncobeni imwi njazwidilila mukucenga bantu kapati.  Nguzu zyakucenga zilaa nguzu kapati mbuli nguzu zyakasimpe kasangene mukubeja ooko. Kuvwelenganya Mangwalo antoomwe atwaambo twakubeja, ninzila mpati imwi yiinda kucenga myoyo yabasyomeka.  

“Dyabooli ulakonzya kubelesya Mangwalo kuti awonde mulimo wakwe. Muntu mubi uupa bumboni busetekene uli mbuli cigwebenga cimwetamweta mucelo uubolede akatikati. Ma kubota bulangika ciwa calweeno atala!”


(The Merchant of Venice)

Eelyo dyabooli naakali kusunka Mufutuli mu cibanda, walo wakainduluka kwaamba cilembedwe mu Ntembauzyo 91:11-12.  Yahushua taakacengwa pe, nkaambo eelyo dyabooli naakainduluka kwaamba cilembedwe mu Mangwalo, wakasiila ambali kaambo keni (Mateyo 4:68), aboobo akupindula ncokaamba cini kampango aako. Eeyi njenzila dyabooli mbwabandauka Mangwalo! Ulapindula nokuba kupandulula munzila yakupelengusya kutegwa cilubide cimvwikaanga nkasimpe.

Ncintu ciyandika kapati kuti basalali basyomeka kabajulide meso aabo kunzila yalweeno eeyi nkaambo ilabelesyegwa abuzuba mumfulumende azikombelo zyamazubaano kuti zikulwaizye bantu kukwabilila akutobela ziyanza ziteendelani a Bbaibbele.

Mangwalo atucenjezya mfulumende eeyo kumamanino aanyika iyoobelesya nguzu zyacaando camunyama atalaa bantu boonse. Kwaciindi cilamfu, basalali basyomeka, bakaliimvwi kabasinkilide kufumbwa ciletela busofwaazi. Aboobo, dyabooli wakapanda nzila iimbi yakubaungula maanu kutegwa kabaide kuumwine nokuba kuti balicibwene cilubide. Mpoonya aciindi aawa, walo utaminina kuumuna kwabo kuti nkuteelela Mwami Yahuwah. Walo wakalijanina nzila yiinda kuzwidilila yakugwalanyanga, kupindaula akusandulula munzila iilubide kampango ka Baloma 13;1-7:

IBbaibbele akataa mulengalengaMuntu uli woonse weelede kulemeka nguzu zyamfulumende. Nkaambo kunyina pe nguzu pele zyokwa Yahuwah: nguzu zyaansi azyalo zyakabikkwa anguwe Mwami Yahuwah.

Aboobo kufumbwa uukaka nguzu eezyo nzyaakasimpa Yahuwah, ukaka mulawo ookwa Yahuwah: alimwi aabo bakaka bayoolitambwida kusinganyigwa.

Baleli tabayoosyi kuli baabo bacita zibotu pe, ccita kuli baabo bacita zibi. Sena ulayanda kukkala aluumuno mucisi? Mbubo, cita ziluleme, eelyo muleli uyookulumbaizya.

Kayi awalo muleli mutwanga wa Leza uukucitila zibotu. Pele kuti kocita zibyaabi, uyoowe, walo nkaambo ulijisi nguzu zyakukusubula. Muleli mutwanga wa Leza uusubula bacita zibi mubusena bwa Leza.

Nkaambo kaako muleelede kuswiilila baleli, kutali buyo mukuti kamuyoowa bukali bwa Yahuwah, pele nkaambo mulizi mumyoyo yanu nobeni kuti muleelede kucita boobo.

Ncenciceeco ncomubaswiilila, nkaambo baleli babelekela Yahuwah nibacita mulimo ooyu.

Eelyo amutele mitelo njomweelede kubaleli akubalemeka.

“Ndileelyo buyo milawo yamfulumende zyaansi noyeendelana amulawo wabulemu bwakujulu, nuuli mulimo wamuntu uusyomeka kutobela milawo eeyo.”

Kakwiina kudonaika, Mwami wamulengalenga woonse ngo Mwami wa Bami alimwi ngo Simalelo wa Basimalelo. “Ulasandula ziindi aziindi zyamwaka, ulabikka bami azyuuno akubatanda.”  (Daniele 2:21) Pele ngu Yahuwah uubeteka, ulafwiinsya umwi, wamana umwi wamusumpula.”  (Intembauzyo 75:7)  Aboobo, mfulumende zyaanyika zyoonse zyakazumizyigwa a Mwami Yahuwah. Nokuba boobo, eeci tacaambilizyi kuti mbatumwa ba Singuzuzyoonse pe, akuti beelede kuteelelwa mbokuli boobo pe. Bunji bwamfulumende zyaansi zyibelekela bulelo bwa Saatani, kutali bulelo bwa Mwami Yahuwah. Aboobo, ndileelyo buyo mumilawo yabo niiyendelana a mulawo wabulemu nuuli mulimo wamuntu uusyoma kuti abalemekezye akubateelela.

Kulubizya kupandulula

Kusinikizya bantu kutobela milawo iinyongene, nkupandulula BaLoma 13 munzila iilubide. Mangwalo azwide mikonzyanyo eelyo bantu bokwa Yahuwah nibakabikkide maumi aabo muntenda kukaka mulawo wabantu kutegwa batonkomane kusyomeka kumulawo wabulemu. 

Eelyo mwami wamangwemba naakabumba cibumbwa cagolide mucibanda ca Dura akulailila bantu kuti boonse beelede kukotamina ansi akucikomba cibumbwa eeco, basalali botatwe bakabikka maumi aabo muntenda kutegwa bazumanane kusyomeka kuli Yahuwah. Bakakonkezya kwaamba kuti: “Akuzyibwe kuli nduwe O Mwami, kuti swebo tatukwe kukutaukila baleza bako, nokuba kukomba cibumbwa cagolide eeco ncookabumba akwiimikizya.” (Langa Daniel 3.)

Daniele mumulindi wa Basyuumbwa, Briton Rivière (1890)

Daniele mumulindi wa Basyuumbwa, Briton Rivière (1890)

Myaka yongaye yakatobela aakale, Daniele wakalijana kalangene antenda njeenya. Eelyo mulawo niwaabikkwa weendelezya bupaizi (Daniel 6 KJV), Daniele wakaunka mubuumuzi akuzumanana twakwe kakwiina kuleka ciyanza cakwe cakupaila abuzuba. Cintu cakatobela waawo, wakali mulandu uunyanyaazya masusu amutwe: “Bakamujata akumwaanga Daniele akumusowela mumulindi wabasyuumbwa.” (Daniele 6:16) Aciindi aawo mfulumende yakaindizya kubweza ntaamu yanguzu eelyo niyakaambilizya mulazyo wakuti kunyina muntu uukonzya kupailila leza umwi pele buyo kukomba mwami wacisi kwamwezi omwe. Daniele wakalizyi kuti eeco ncecakaambilizyigwa mumulawo wacisi. Aboobo, nokuba kuti wakali umwi walupatipati mu mfulumende, wakazumanana kusyomeka kumulawo wakujulu wabulemu kwiinda kutobela milawo yabantu baansi.

Ooku kunyansya mulawo wamfulumende uupilingene, kwakamuletela cileleko Daniele kuzwa kujulu ku Mwami Yahuwah.  Eelyo mwami naakajula mulindi wabasyuumbwa akupozomoka kubuzya kuti naa Daniele uciliko kacili muzumi, Daniele wakavwiila munzila iisimpa mulazyo kuti kuteelela mulawo wabulemu lyoonse ncintu cili kumbelaa kutobela mulawo wabantu.  “O Mwami, kopona lyoonse! Elah wangu1 wakatumina mungele Wakwe kuzyoobbama milomo yabasyuumbwa, kutegwa batandilumi akundicisa, nkaambo Ime ndakajanwa nsyekwe mulandu kunembo Lyakwe; alimwi, O Mwami, Ime kunyina ncindaakucitila cibi pe.” (Daniele 6:21, 22) 

Elah wangu.  Daniele wakali kwaamba kuti Elah wakwe wakali mupati akubaa nguzu kwiinda baleza bamwami ooyu alimwi, mbuli mbwali Elah waba ela boonse, kuteelela milawo Yakwe ncintu citaanzi atalaa milawo yabantu yoonse. Mulawo wabululami kuti mulawo ookwa Yahuwah tuuyelede kutyolwa mukutandila kutobela milawo yabantu pe.

Kaano ka Petulo a Johane nibakaimvwi kunembo lyaba Sanihedulini, mukonzyanyo weelela ncobeni kutondezya  kuti mulawo ookwa Yahuwah weelede kuba atalaa milazyo yaanyika. Ncobeni, eelyo milawo yabantu niilwana mulawo wabulemu ookwa Yahuwah, muntu weelede kusiilwa kumbali mpoonya Singuzuzyoonse nguuyelede kuteelelwa. Eelyo Petulo naakamanizya kuponya muntu wakalemene, bapaizi bakamwaanga antoomwe a Johane.

Mpoonya nibakabaambila kuti bazwe mumuswaangano, bakalivwiyavwiya akati kabo, kabaamba kuti, “Tulabacita nzi balombwana aaba? Nkaambo ncobeni, bacita maleele aayebeka alimwi bantu boonse bakkede mu Jelusalema babona ncobeni, kwiina mbotukonzya kukaka maleele aaya. Pele kukakatila kulesya mpuwo kuti itamwaikili kulaale akataa bantu, atubakwabbaule, kutegwa kuzwa sunu bacileke kukambauka muzina lyamuntu ooyu.”

Aboobo bakabaita kuti baboole alimwi akataa muswaangano akubalailila kuti batanikwaambi nokuba kuyiisya muzina lyokwa Yahushua.  (Milimo 4:15-18)

Muna Kristu uupenzyegwa muntolongo

Mangwalo alisalazyide kuti: kutabikkila maanu nguzu zyamfulumende yaanyika ili yoonse, mulimo wini wamuntu uusyomeka ngwakuteelela Mwami Yahuwah. Swebo tatweelede kuteelela milawo yaansi iisampaula mulawo ookwa Yahuwah pe. “Swebo tweelede kuteelela Mwami Yahuwah kutali bantu.” (Milimo 5:2)

Basikwiiya bakavwiila mumajwi aazwide moza akutondezya kuti mulawo weelede kutobelwa abantu boonse eelyo nobalangana amilawo yabantu eeyo iikanzyanya amulawo wabulemu bwakujulu: “Pele Petulo a Johane bakaingula akwaamba kuli mbabo kuti, “Ino ncili ciluleme mumeso ookwa Eloah, kuteelela ndinywe kwiinda Yahuwah, inywe amulibeteke akukosozya kaambo. Nkaambo swebo tatukonzyi kumwaambila zintu zitwakalibonena akumvwa.”  (Milimo 4:19, 20)

Aaaka kaano kalakondelezya nkaambo: ninguzu zyabupaizi zyakali kusinikizya kuteelela milawo yabo.  Mangwalo alisalazyide kuti: kunyina makani kufumbwa ninguzu zyamfulumende yabantu iili buti atalaa nyika, mulimo wamuntu uusyomeka ngwakutaanguna kuteelela Yahuwah. Ilikke milawo yaansi aano yeelede kutobelwa njiyeeyo iitakazyani amulawo wabulemu. Muciindii coonse, zyuulunzuma zyabasalali bakaaba maumi aabo kwiinda mukukaka kutobela nguzu zyamfulumende iitaluleme akwiima nji kabatobela akusyomeka kuli Yahuwah.

Kulubizya kusandulula

IBbaibbele lipya (NIV) ndi Bbaibbele libelesyegwa akanjaanji abaabo bayandisya kupindulula Mangwalo kuti ayendelane amakanze aabo. Eeco ncintu cuubauba kubona kuti muntu wabala Baloma 13:1-7.

Muntu woonse alitolaansi kuteelela mfulumende zilela, nkaambo kunyina mfulumende pele buyo yeeyo Yahuwah njaakasimpika.  Kufumbwa nguzu ziliko zyakabikkwa akuzumizyigwa  a Eloah lwakwe. Citobela ncakuti, kufumbwa muntu uuzangila akunyansya mfulumende eeyo uzangila mfulumende Mwami Yahuwah njaakabikka, alimwi aabo bacita boobo bayooliletela mulandu alubeta. . . . (Baloma 13:1-2)

Eeco Bbaibbele lya KJV ncolisandulwide kuti “nguzu zyalupatipati” IBbaibbele lya NIV lisandulula kuti “mfulumende zyeendelezya.” Kuli bbala lisanduludwe kuti exousia (#1849).  Nokuba kuti eeli bbala liiminina nguzu a mfulumende, lilaambilizya aciindi cibotu cipedwe, calwaanguluko, cabweendelezi, a kuliiba. Bantu bakalipedwe nguzu kuzwa ku Mulengi – nguzu zyakulisalila umwi awumwi ncayanda kucita. Eelyo bbala lyakuti “kuliiba” nolisekkwa mukampango aako, kumvwika cintu cipya caambilizya kampango aako:

“Bantu boonse beelede kuswiilila baleli bacisi. Nkaambo kunyina muntu uulaa lwaanguluko lutazwidi kuli Yahuwah. Baleli baliko, Yahuwah nguwakababikka. Nkaambo ooyo uutaswiilili baleli ukaka cakabikkwa a Yahuwah. Nkabela uucita boobo uyoosubulwa. Baleli tabayoosyi kuli baabo bacita zibotu pe, ccita kuli baabo bacita zibi. Sena ulayanda kukkala aluumuno mucisi? Mbubo cita ziluleme, eelyo muleli uyookulumbaizya.  (BaLoma 13: 1-3)

Ncintu ciyandika kapati kubasalali bamusela wamamanino kuti bamvwisye caambwa mu Baloma 13 nkaambo kakubelesya kampango aaka munzila iitasalali mbuli kucitwa mazubaano mukusinikizya kutobela milawo yaansi iidyaaminina bantu. Mumyaka iizya, aaka kampango nkeenya kayoobelesyegwa kubamba Nsabata yalweeno iitaluleme. Beembezi bapilingene bayoojata maanka kalikiliki kusungilizya basicikombelo babo kuti batobele mulawo ooyu uutyola milawo yokwa Yahuwah. Kutamvwisya kabotu kampango ka Baloma 13 nceciyoosolweda bantu baluulwa bokwa Yahuwah kuti bapangane cilongwe a milawo yabantu. Mukucita boobo, balo bayootambula caando camunyama ciyoosya.

Ncintu cilubide alimwi citaluleme kubelesya kampango ka Baloma 13 kutabilila milawo ya mfulumende eeyo iikazyanya a mulawo wabulemu. Yahuwah taakapa muntu naba ni, mfulumende iili atalaa nyika nokuba kujulu, nguzu zyakuti ipindule mulawo Wakwe.

Friedrich Gustav Emil Martin Niemöller

Friedrich Gustav Emil Martin Niemöller, 1892-1984

Martin Niemöller wakaluumvwisyide kabotu mulazyo wabululami ooyu.  Walo wakali mweembezi muna kristu uutonkomene wakali kukkala akataa bulelo bwamfulumende yaba Nazi mucisi ca Germany. Aciindi eeco, bunji bwazikombelo zyabuna kristu zyakacengulukila kutobela mfulumende ya Nazi akutaminina kuti batobela caambwa mu Baloma 13. Niemöller, sicikolo wiiya buleza waba Lutherani, wakalimvwisyide ntenda yakubikka nguzu zyabantu atalaa nguzu zyabulemu bwakujulu. Walo wakayumya kukaka kusungilizya kwaba Nazi  muzikombelo zya Basikukazya zyoonse alimwi wakali kubwentela milazyo yaba Nazi. Ooyu mulombwana ookwa Yahuwah wakaangwa akubikkwa muntolongo ziindene akataa myaka 1937 kusikila mu 1945. 

Wakalilauka aakale, nkaambo kakuti taakamba zinjaanji zyakali kunga zyagwasyilila baabo bakajaigwa mubulelo bwa Nazi, kaamba kuti:

Bakataanguna kuboolela ba Socialisti, alimwi Ime kunyina nceekaamba—
Nkaambo Ime nsyeekali mu Socialisti.

Mpoonya bakaboolela baabo Balwanina Babelesi, alimwi Ime kunyina nceekaamba—
Nkaambo Ime nsyeekali umwi wa Balwanina Babelesi.

Mpoonya kuzwa aawo, bakaboolela ba Juuda, alimwi Ime kunyina nceekaamba—
Nkaambo Ime nsyeekali mu Juuda.

Nibakaminizya aawo bakaboolela ndime—mpoonya kwakanyina muntu wakuti andiiminine.

Mangwalo taayiisyi kuti muntu kaile kutobela kufumbwa ncalaililwa amfulumende pe. Pele kunze lyaboobo, ayiisya kuti boonse bayandisya kasimpe akusetekana, balaa mulimo alimwi balayandika kukaka cilubide. Oobu mbobweelede ncobeni kuteelela Baloma 13 kuleka mbobasandulula bazikombelo zyaansi.

Edmund Burke wakali muntu wakaazyi kabotu makani aaya. Walo wakali mulembi, muntu wacisi, wamapolitikisi alimwi mwiyi. Kamwi kaambyo nkaakali kwaamba kakali kusalazya kwaamba kuti: “Cintu cilikke cikonzya kulekela busofwaazyi kuti buzwidilile nkuti bantu baluleme tiibabweza ntaamu yakulesya cintu eeco.”

Mulimo wabulemu nkwiiminina kasimpe. Mulimo uusetekene kukaka cibyaabi kufumbwa musyobo ngocinga calibonya. Mfulumende, nguzu abweendelezi zyoonse zilaa nguzu nkaambo buyo kakuti Mwami Singuzuzyoonse nguuzumizya zyoonse. Nguzu zyabo zyakweendelezya, ninguzu nzyobapedwe. Aboobo, balo lwabo, balaa mulimo wakucitila Mulengi. Kufumbwa buyo nobatalika kupangilila akubamba milawo eeyo iikazyana a mulawo wabulemu, mpoonya aawo, batalika kunyansya nguzu zya mfulumende eeyo yakabapa bweendelezi, imfulumende ya Uupa Mulawo wa bulemu.

Mukambausi 12:13 waambilizya mulimo wamuntu: “Lino mukuti zyoonse zyamvwigwa, mamanino aazintu zyoonse ngakuti, “Ulemeke Leza ubambe milawo yakwe, ooyu ngomulimo woonse uupedwe muntu..”  (1599 Geneva Bible)  Mulimo mutaanzi wamuntu uli ku Mulengi wakwe. Ooyu lyoonse ngomulimo wakwe. Mfulumende zyaansi zyeelede kutobelwa eelyo nozyeendelana a mulawo wabulemu. Ooyu ngomulimo woonse wa muntu.

“Lino mukuti zyoonse zyamvwigwa, mamanino aazintu zyoonse ngakuti,
Ulemeke Elohimu ubambe milawo yakwe, ooyu ngomulimo woonse uupedwe muntu.”
-Mukambausi 12:13, RNKJV


1 Ibbala lya H426, 'el-aw' ( lyaci Chaldee); lyeendelana alya H433: Eloah