Print

Bbabbuloni wa Maseseke: Nkwaakazyila Saturn

Frank Abagnale, Jr. inga kanooli kabwalala wiinda ali boonse bumpelenge ooyo wakaponede atalaa nyika. Inguzu zyakweena akucengelela lyoonse zili mukusungilizya akwiinda kunsaa maanu kufumbwa uuswiilila. Frank wakalaazyi kabotu makani aaya, alimwi wakali kumbele kwiinda boonse mububeji. Walo wakatalika buumi bwakuba abugwebenga eelyo naakalicengeezya kuba Weenzya ndeke ya Pan Americani. Wakawulusya ndeke zinjaanji musinzo uusika 1,000,000 mamaile, akuswaya masi aandeene aali 26 akunjila mumaanda aakulikkomanisya manjaanji, kalya akoona akulikkomanisya zintu zibbadelwa ampindu yakalaa ndeke eeyo. Bumwi buzuba naakatii jatwe eelyo naakali kuzwa mundeke ku New Orleans, Frank wakazelauka akuyuba kumwi kayandaula “mulimo” mupya uumbi.

Lino mbwaakanyina citondezyo calwiiyo lwacikolo cipati, Frank wakalisumpula lwakwe mwini kuti mweendelezi wacibbadela cabana ku Georgia kwa mwaka omwe buyo. Mumulimo wakwe, wakalipeekezya kubaanga musilisi, kumwi keendelezya basicikolo banjila mulimo mucibbadela kwa myezi iili 25. Mpoonya aakale, wakasimba cipepa calwiiyo lwa milawo cacikolo cipati ku Harvard, nokuba kuti kunyina naakanjide mucikolo muyiilwa milawo, nokuba kupasa musunko kuti asumpulwe kuba muzeki mucooko ca Louisiana. Kwamyezi iili lusele, wakabeleka mulimo wa silutwe weendelezya nkuta. Mubuumi bwabugwebenga bwakwe, walo wakabba mamiliyoni aamali aaku Amelika kwiinda mukulilembela macheki ngaakapelengusya ncobeni kulemba.

Cintu cinyandya kusyoma mukaano kakwe ncakuti muziindi zyoonse naakali kulipeekezya kucita milimo yaandeene eeyo, wakazicita naakacili mukubusi! Eelyo naakajatwa, masi aali 12 akataminina kuti abetekelwe mumasi oomo. Cimwi ciindi wakatija kuzwa muntolongo kalicengeezya kubaanga nguyuulya uulingula ntolongo, Frank wakajatwa kwaciindi camamanino eelyo bamasilikani bobile nobakakkede mumootokala uutalembedwe cintu nibakamuzyiba. Frank wakalaa bucenjezu bupati cakuti, mukaindi kasyoonto buyo mbwaakanjilila muntolongo, mbungano ya FBI yakamusomba mulimo, mulimo wakwiigwasya kujata bampelenge bamwi bali buli nguwe.(1)

Iciindi ciluleme cabulemu acalo cilatingaana aziindi zyakucengelezya. Nokuba kuti bantu bamwi balizyi kuti matalalikilo aa Nsondo akazyila kukupailila zuba mbuli leza, balo bayeeyela kuti Mujibelo nje Nsabata ya buzuba bwaciloba yamu Bbaibbele. Mujibelo. Mujibelo mbo buzuba bwaciloba bwa mvwiki. Nokuba boobo, eelyo kkalenda libelesyegwa kubalila Mujibelo, ndikkalenda lyabumpelenge eelyo mubwini litondezya mazuba aakupaila baleza bazibumbwa. Matalikilo aa Mujibelo atondezya kuti oobo mbuzuba bwakucengeezya kuti mbuzuba bwaciloba bwamasimpe bwa Nsabata bwa Kumalengelo.

Cimwi cintu cakutaminina kuti oobo mbuzuba bwini bwa Nsabata bwamu Bbaibbele, mulongo mulamfu waciindi nibwaatalika kubelesyegwa buzuba bwa Mujibelo. Ooyo mulongo waciindi kuzwa nibwaatalika kubelesyegwa buzuba bwa Mujibelo, wakayungizya atalaa kubejesya kuti oobo mbobuzuba bwini bwaciloba, akubupa nguzu zyakuyungizya kucenga ooko kutakonzyi kujanwa nokuba mu Nsondo. Kutegwa muntu ateelelesye bumpelenge buli Mujibelo, ncintu ciyandika kuti watobelezya miyanda yabuzuba oobo kusikila kucisyiko. Ibbala lini lyakuti “Saturday” buzuba bwa Saturn naa Mujibelo, liiminina buzuba bwaleza wiitwa kuti, Saturn. Bunji nokuba bupaizi boonse bansiku bwakalijisi leza wiitwa kuti Saturn akataa baleza banjaanji bakali kupailwa.

Mbweenya “Saturn” mbwaakabede kuli BaLoma, awalo wakali “Kronos/Chronos” kuba Giliki mbwaakabede. Kubana Ijipita, wakali kwiitwa kuti “Khons” (2) akuti “Osiris.” (3). Baku Bbabbuloni bakamuulikide zina lyakuti “Ninus” kujanza limwi baku Assyria bakali kumwiitwa kuti Beli, Bbaali nokuba kuti Belusi. (4) Baku Phoenicia, Carthaginia abaku Canaani bakali kwiita Saturn kuti Bbaali naa Bbaalimu.(5) Imuntu wini wakali kunzaa mpuwo kunzaa baleza boonse aaba kunyina pe awumbi pele ngu Nimrod, ooyo “muwezi wakaingene kumbele (kulwana) Mwami Yahuwah.” (6) Nimrod, wakali muzyukulu ookwa Hamu ooyo wakali muzyukululwa ookwa Noah, ngowakali mwami mutaanzi waku Bbabbuloni kwiitwa buleza.(7) Nimrod wakajokolosya kukomba mituni nilyakaindide kale zambangulwe lyameenda kwiinda mumasi aayo aatakamuzyi Eloah wamasimpe. Wakali kwiitwa mazina manjaanji aayimpene; Nimrod/Saturn wakazyibwa mumazyalane woonse aamisela yansiku.

Munzi wa Loma lwawo kuugaminina ngowakali munzi mutaanzi ookwa Saturn! “Iziyanza zyakukomba Saturn, zyakali kumukomba kuti nguleza wabulimi wakali kukombwa mucisi ca Italy . . . kayakide munzi atalaa mulundu wa Capitoline, alimwi nguwakajuzya musela wagolide mucisi ca Italy eelyo naakali kulela ooko; mbombubo oobo bwaatalika [mazina aakuti:] bulelo bwa Saturnia, mulundu, nyika amunzi wakwe.” (8)

Mbweenya mbuli nyika yoonse, munzi wa Loma awalo wakafumisya nsiku lini, kunywa kuzwamu “nkomeki yagolide” yamunzi wa Bbabbuloni.

Pele atalaa zyoonse eezyo akumasi aali kulaale, aayo mazina akali swaangene mukukomba mituni kwamu Bbabbuloni oomo mwaakali kubelesyegwa munzila yiimpene. Kaindi loko kaataninga sika mazuba ookwa Romulus [ooyo wakabamba munzi wa Loma, amusazinyina Remus] ooyo wakali kwiiminina Messiah waku Bbabbuloni, wakaulikwa zina, akuyaka tempele lyakwe mukati kamunzi ooyo, amusazinyina Remus ngubaayaka limwi. Ooyo mulundu wa Capitoline, wakabaa mpuwo kapati mumazuba aakatobela kuti wakali busena bupati bwakukombela mumunzi wa Saturnia, naa mumunzi ookwa Saturn, leza mupati ali baleza baci Chaldeyani, ooyo wakayakidwe mumisela yakainda nsiku kapati. (9)

Makani eeni aakuti Nimrod nguwaayaka munzi wa Saturnia akutalika kukombwa mumunzi ooyo mbuli leza, makani aakopa maanu. Kweendelanya bwaamba Annius waku Viterbo a Richard Lynche.(10) Nowa lwakwe wakabweza musinzo kuya ku Italy kuyooswaya muzyukulu wakwe, Gomer (mwana musankwa mutaanzi kuzyalwa ookwa Japheth). Naakasika okuya, Nowa wakajana kuti Gomer wakalifwide mpoonya Hamu wakasaala bulelo bwakwe. Mpawo Nowa wakatanda Hamu akujokolosya bulelo kuti bweende kabotu mbuli mbubwaabede kuleka mbubwaasofwaala mumaanza ookwa Hamu.

Mu Ciyubunuzyo, munzi wa Loma akukomba mituni kwawo, zitondezyedwe mbuli mukaintu uujisi zina lyakuti “Bbabbuloni Maseseke,” uukkede atalaa munyama uujisi mitwe iili ciloba.(11) Imitwe iili ciloba yamunyama itondezyedwe kuti “malundu aali ciloba” aawo mpakkede.(12) Eeci cigaminide kwaamba munzi wa Loma, ooyo wakazyibidwe kuzwa nsiku kuti “munzi wamalundu aali ciloba.” Kwiita munzi wa Loma kuti munzi 'wamalundu aali ciloba', cakali ciyanza caazyibidwe akataa bantu bakkala mumo mbweenya mbuli kuwiita zina lini lyamunzi ooyo.” (13) Mulundu wa Capitoline, mulundu musyoonto kwiinda malundu aali ciloba aaku Loma, wakali busena aawo munzi wansiku wa Saturnia mpuwaayakidwe, aboobo bwakali busena bwakali kulangwa kulemekwa akubaa cuuno camfulumende yabulelo.

Nokuba kuti kwakainda ciindi cilamfu loko cakuti zintu zyakatalika kulubwa, munzi wa Saturnia wakali swaangene ncobeni abulelo bwa Bbabbuloni nkaambo katusimpe tuyaakulibonya twansiku ooto twaambilizya kuti(14) Shemu, acisyanyina mumusela watatu ookwa Nimrod, wakajaya Nimrod nkaambo kakukomba mituni. Amwi makani aansiku kapati aamunzi wa Saturnia aambilizya kuti kukomba mituni kwakaba cintu cakusisikizya kwaciindi cilamfu kuzwa waawo naakajayigwa Nimrod:

Atalaa mulundu wa Capitoline, ooyo wakali kuluulwa kuti wakali busena bupati bwakukomba mituni mumunzi wa Loma , Saturnia, naa munzi ookwa Saturn, leza waba Chaldeyani, wakali yakidwe aawo kaindi loko. (15) Mpoonya aawo kwakacitika manyongwe – izibumbwa zyakafwalwa zyamu Bbabbuloni zyakalesyegwa – kufumbwa kwiimikizya cibumbwa camusyobo uuli buti, kwakakasyilwa limwi amulawo wacisi, (16) eelyo banabokwabo bobile nibakayaka munzi ooyo wakalaa mpuwo ba [Romulus a Remus], ooyo munzi wakayakidwe mumatongo aamunzi wa Bbabbuloni.(17)

Kufumbwa muntu uuzyi bweende bwamisela inga wataminina kuti munzi wa Saturnia wakadilimunwa kaindi loko ambweni kulaale mbuli kuciindi ca Evander (kusikila munsaa 1250 B.C.).(18)

Lino mbwaakali wisi wabululami mulunyungu lwa Messiah kumwi kabambilila bupaizi bululeme, Shemu wakali kuyandisya ncobeni kuti abambilile kasimpe alimwi wakakanza kapati kudadaula kufumbwa kukomba mituni ooko nkwaakatalisya muzyukulululwa wakwe Nimrod, musololi wabupaizi bwakuzangila Julu. Malembe aaci Chaldeyani aambilizya kuti lufu lwa Nimrod lwakacitika kwiinda mumalailile aa “mwami umwi,” naa Shemu.(19) Makani aansiku aaku Ijipita ayubununa kuti Shemu, naa Semu, kaambaula “munguzu zya Baleza,”(20) wakakumbila mbungano yamfulumende yababetesi, akubalungulwida kasimpe koonse mbuli mbokabede kakwiina kuvwelwa cisofweede, kweezyekanya abupaizi busofweede oobo mbwaakali kuyaa kumwaikizya munyika Nimrod.(21) Majwi aakwe akalaa nguzu cakuti akabajata mumyoyo aabo babetesi, nkabela bakamuteelela. Eeyo mfulumende yakalaa zibeela zyababetesi zyobile: babetesi bamfulumende bali 30 a babetesi babupaizi bali 42, boonse antoomwe kabali 72.

“72 ngowakali mweelwe wababetesi, bamfulumende ababupaizi, aabo, kweendelanya amulawo waku Ijipita, ibakeelede kukosozya kaambo kuti ncisubulo nzi ceelede kupegwa muntu uulaa mulandu mupati boobu mbuli Osiris [Nimrod]. (22) Icisubulo ncibaazuminana kumulandu ooyu wakusampaula julu, cakali lufu.

Naakamanizya kukosola mutwe ookwa Nimrod, Shemu wakakobaula mubili wakwe muzibeela zinjaanji akuzitumina kulaale muzyooko zyabulelo zyoonse kuti zibacenjezye boonse kuleka kukomba mituni kuti: mbweenya oobu mbwatiikacitwe kufumbwa uuzangila mfulumende ya Kujulu. Zimwi zyakalembwa zyansiku (23) zyaambilizya kuti Nimrod wakajayigwa kwiinda mukukwamunwa, nokuba boobo kukabaulwa muzibeela zinjaanji naakafwide inga kwamvwika kuti ncecaacitika ncobeni. Kwiina makani kuti ninzi cini caajaya mulombwana uuluulwa nguzu mbuli Nimrod, pele masimpe eeni kuti inga caacitikila muntu mbuli yooyo ncecintu cicenjezya bantu boonse bayanda kutobela nguwe.

Saturnus ulitondezyedwe kajisi sikela amwana muvwanda mujanza lyakwe. Kolangisya ubone dyabooli uuliluma mucila mbwalizingaide, kayiminina citondezyo ca zuba.

Cintu cakatobela ncakuti kukomba mituni kwakazimaana antangalala, cakaba cintu camaseseke. Aabo bakacili kuyanda kuzumanana buzangi mbwaakatalisya Nimrod, bakeelede kucita boobo cakusisikizya mukaziziizi. Nimrod wakacili kukombwa, pele eeco cakali kucitwa mumazina aandeene kutegwa batazyibwi bantu aabo.

Nimrod/Saturn wakaba “leza uusisidwe” muziimo ziindene; “leza walwiiyo lusisidwe”; “ooyo uusisa maseseke,” alimwi “ooyo uusisidwe.”(24)

Lino Saturn mbuli leza, antoomwe abuzuba bwakwe bwakumukomba, wakazyila mubuzangi oobo bwakatobela zambangulwe lyamuyoba ookwa Noah, oobo buzangi bwakayungizya kusikila mukuyaka Ngazi yaku Bbabbelo. Mpoonya Mwami Yahuwah wakabalekela kuti banyongane mumilaka njobaambaula aabo bakazanga(25) , akubaandaanya kuti bakakkalile kulaale mumabazu aanyika, abwalo bupaizi bwakali kusumpaula Nimrod bakabutolelezya nibakali kuyaa bwiingaila. Nokuba kuti oobu bupaizi bwakaba bupaizi “bwamaseseke naa busisidwe”, pele zitondezyo zyabupaizi oobo bwakasofweede zyakacili kulibonya antangalala alimwi lyoonse zyakali kusunka bantu bokwa Yahuwah, akuboongelezya kunjila mukukomba mituni. Aboobo musemo wabuzangi bwansiku ooyo ucijsi nguzu zipati zyalweeno mubuzuba bwaciloba bubalilwa akkalenda lyuulikidwe mazina aamituni: buzuba bwa Mujibelo.

Leza waba Giliki, Kronos, aleza waku Loma Saturn, bakali leza omwe ngweenya.(26) Mbuli mbwaakali leza wabutebuzi, walo wakali kutondezyegwa kajisi sikela. Kronos/Saturn wakali leza weendelezya ciindi (27) acalo, aboobo nkaambo kaako wakali kutondezyegwa kajisi bana bavwanda.(28) Buzuba bwakusekelela Saturn bwakali mumwezi wa Saturnalia. Mumwezi wa Nalupale, izuba lilaimikila nji kwamazuba osanwe kumusanza. Bapaizi bansiku bakali kwaambila bantu bayandisya malende kuti zuba lyakafwa, aboobo kwakeelede kucitwa mweesyo akuumpa zipaililo zidula kapati. Saturn, mbwaakali ngo leza weendelezya ciindi, wakali kukombelelwa kuti ayungizye ciindi kuti cizumanane kuya kumbele. Aabo bantu bakali koongelezyegwa kwaaba zintu eezyo nzibakali kuyandisya kapati mumyoyo yabo, nokuba bana babo, kutegwa bayungizyilwe ciindi. Saturn, leza weendelezya ciindi alimwi leza wabutebuzi, wakatebula kufumbwa muzimo wamwana muvwanda wakaumpwa aciindi eeco.

Mulwiiyo lwamaseseke, Kronos wakali kulya bana bakwe mwini. Aboobo, cituuzyo citambulika eeco cakeelede kupegwa kuli Kronos, cakali kumvwika kuti, mbana bavwanda. Nokuba kuti eeci tiicakali cipaizyo caabuzuba, pele ncintu cakali kucitigwa kanjaanji muziindi nikwakali kunga cisi ciyanda kusaalwa akunjila munkondo nokuba muciindi ca nzala mpati acimpayuma. Aabo bana bavwanda bakali kujayigwa, bakali kuvwumbililwa kumutwe (kulesya bazyali babo kuti batazyibi mwanaabo nasika aawo mpayasilwa bbenga) alimwi kwakali kulizyigwa nyimbo zisabila kapati kutegwa aabo bana nobajayigwa, batanoomvwiki nkobakwiila kuti cacisa kutendwa. Munzi wa Carthage wini, wakalaa mpuwo kapati kuba busena bwakuumpila bana bavwanda. “Muziindi zimwi zyamanyongwe, kwakali kucitwa ziyanza zyaandeene cakuti kusikila bana bali 200 bazwa mumikwasyi iivwubide ilaa nguzu kapati, bakali kujayigwa akufusilwa mubbibi lyamulilo uuvwilima. Muziindi nikwakali lupyopyongano mumfulumende mu 310 B.C., bana bali 500 bakajayigwa.” (29) “Saturn wakazunda mubupaizi bwamituni bwamu Afulika . . . mbweenya ncobeni awalo Baal-Hammon waku Phoenicia Carthage, awalo mbwaakali leza wuumpilwa bana bavwanda, eezyo nzintu zyakayubununwa ku Tophet, naa mumaanda mulangilwa zintu zyamunzi wansiku.” (30) “Leza mupati wamituni wa Kunyika lya Afulika wakali Saturn wakeelene aleza waku Phoenicia, Baal-Hammon . Nokuba kuti wakali leza wamazyalane, Saturn-Baal . . . wakalaa lunya lutaambiki nkaambo kazipaizyo nzyaakali kuyandisya.” (31)

Mukuya kwaciindi, BaLoma bakaleka kwaaba bana bavwanda (32) alimwi Mulawo wacisi wakalesya ciyanza eeco mu 97 BCE. (33) Nokuba boobo, bulowa bwakacili kukunka lyoonse nikwali misobano yakulangilizya nkobalwana balombwana balaa nguzu mumisobano ya pobwe aakusekelela saturnalia. (34) “Eezyo zisobano zyakali setekene akucitilwa” Saturn.(35) Ausonius wakaamba kuti “icivwuka cakulangilizya bantu balwana, acalo lwaco, kumamanino aamwezi wa Nalupale, cilabungilila bulowa boonse butikaika muli ncico oobo bwaabilwa Mwanaa Julu uujisi sikela.”(36) Abalo aabo bakali kulwana, bakali kulanganyigwa kuti bakali kusomba cituuzyo kuli leza ooyo uulaanyota yabulowa, mbwaakaamba Justus Lipsius, eelyo naakali kupandulula makani akaambidwe a Ausonius: “Oomo inga wabona zintu zyobile, kuti aabo bakali kulwana, bakali kulwana mubuzuba bwa Saturnalia, alimwi bakali kucita boobo kutegwa boongelezye akukkomanisya Saturn.” (37)

Imilawo yakali kweendelezya misobano eeyi, yakali konzyene ayeeyo njibakali kubelesya bapaizi ba Bbaali. Yakali misobano yakutuuzya zipaililo. . . muluzyibo lwini lwa Saturn, swebo inga twajana kaambo keni muciyanza eeci cigaukide eeyo milwi yamakoto aabalombwana nco “Bakagonkoolwa kutegwa kusekelelwe pobwe lyabu Loma.” Eelyo notwiibaluka kuti Saturn [Nimrod] lwakwe wakagonkoolwa muzibeela zinjaanji, ncintu citakatazyi kubona muzeezoo ooyo mbuwakali kunga watalika wakuyasila zipailizyo kwiinda mukusungilizya balombwana kuti balwane akuyasaulana masumo nokuba macceba amipeni mubuzuba bwakuzyalwa kwakwe, kuti ibe nzila yakuumbuluzya nguwe.(38)

Mukkalenda lyamazubaano, Nalupale 21 uli mumupeyo abuzuba bwiinda kufwiimpa bwamwaka “Mucooko ca Kunyika.” Nokuba boobo, mukkalenda litaanzi lina Juliyasi, mupeyo wakali kusukila mubuzuba bwa Nalupale 25 (39,40) BaLoma bakali kwiita buzuba oobo kuti Brumalia kuzwa kubbala lyaci Latini lyakuti bruma, mubufwaafwi. Mubuzuba bwa Nalupale 25 kwakali pobwe lya Sol Invictus, mpoonya kuzwa waawo mazuba akali kutalika kuyaa kulampa alimwi. Aakale baLoma bakatalika kwiita buzuba oobo kuti “mbuzuba bwakuzyalwa kwa Zuba litakonzyi Kuzundwa” naa dies natalis Solis Invicti.(41) Pobwe lya Saturnalia mpoonyaawo lyakatalika kusolweda pobwe lya Brumalia alimwi lyoonse eeco cakali ciindi cakupobola kalilekele kupobola cabuyamba.

Aboobo, mapobwe manjaanji aansiku aalemekezya Saturn a Tammuz mupobwe lya Saturnalia aziyanza ziindene, akatalika kusanganyigwa muciyanza camazubaano cakusekelela Kkilisimasi.(42) Akataa ziyanza eezi kusangene Mazuba aali kkumi aabili aa Kkilisimasi; mumazuba aayo twakulya “atumwi tunona” tusiigwa anze mangolezya; “cakunywa cikola” cinywidwa mumutiba wakunywida bukoko; Mitabi yazisamu yaanzikidwe malambe alimwi kiinamatikidwe nyenyezi( aayo malambe kumatalikilo akali mitwe yabana bavwanda aabo bakali kunyongolwa mitwe nibakali kuumpwa cipaililo); kuli mapobwe aabantu basabila aabuyamba; kwaabilana zipego; zitanda zyankuni zyapobwe; kupobola kalilekele; kumyontana kumulomo kabaimvwi kunsa mutabi wa mistletoe; “muyuni uuligwa lya Kkilisimasi”; tunkwa tunona; mutwe wangulube nokuba mutwe wamunjile kuti ncecakulya cakususula masikati mubuzuba bwa Kkilisimasi; tucelo tusubila (twakali kwaambwa kuti ncakulya cabaleza); mitabi yamasamu aatalosyi matuvwu; kuyaa bwiimba; kuyasya nkandela zyaambilizya kuti waboola uufutula; zifwanikiso zya “kristu muvwanda”, mubwini ooyo wakali (Tammuz, mesiya waku Bbabbuloni); tupepa twakutamba bantu twa Kkilisimasi (mazubaano eeci cakaba ciyanza cakutuminana myooni akupana zileleko ) azimwi zinjaanji mbuli zyeezyi zyaambwa. Amwalo mucifwanikiso citondezya Mudaala wa Kkilisimasi/Santa Claus, cilakonzyama kapati aceeco ciiminina Saturn: mudaala, ulaa cilezu cilamfu, uuzingulukidwe bana bavwanda.

Mucifwanikiso ca Saturn: ooyo leza uusofweede, mudaala uuyandisya kujayilwa bana bavwanda, ciciya kumbele mazubaano mumisyobo minjaanji yazifwanikiso. Lyoonse mumwezi wa Nalupale, Saturn, leza waciindi, ulainduluka kulibonya kali “Mudaala Weendelezya Ciindi”. Kolangisya muzifwaniskio zyamazubaano Mudaala wa Ciindi ooyo kali antoomwe amwana muvwanda, ooyo mwana wiiminina Mwaka Mupya muvwanda, zyoonse zitondezyo zyokwa Saturn nkozyili mucifwanikiso eeco: isikela, inkoloko yiiminina Ciindi, alimwi a mwana muvwanda weelede kukosolwa mutwe akuumpwa mumulilo. Ooyo Mudaala wa Ciindi ulamwetamweta kunzaa cilezu cakwe kubaanga eeci ncintu cikkomanisya: eezi zitondezyo taakwe mpozitondezya kusofwaala, pele ninzila buyo iimwi yakutondezya bweende bwa ciindi.
 

Pele kucili cifwanikiso acimwi ciiminina Mudaala wa Ciindi kajisi Mwana Muvwanda (Mwaka Mupya) eeco cijanwa mumusela wa 19th. Mudaala wa Ciindi/Saturn, kali mbuli leza wa Ciindi, uliimvwi kajisi sikela mujanza limwi. Myaka yakainda, 1886-1888, ilalibonya kiivwungaidwe mumilembo yakuzikkilwa mucuumbwe. Mwaka Mupya, 1889, ulapompa kalibonyaanga mwana muvwanda. Nokuba kuti eeci cifwaniksio cilasiya, pele mumuni uuzyila kumulilo uuvwilima umwesyede busyu bwakana kasankwa, kumwi makumbi aabusi alasuka kuzwa mumulilo uuvwilima munsaa matende aakwe (kunsaa cifwanikiso) Kolangisya ubone myaka mipya iicizya musyule, 1890-1892, ilitondezyedwe mbuli bana bavwanda balindila kuzindulwa mikosi akunyongolwa mitwe, boonse aabo bana balivwumbilidwe kumeso. Zyoonse zintu zitondezya busofwaazi bwa leza mubyaabi ooyu nkozyili mucifwanikiso “cakusekelela pobwe” eeci.

Ayimwi nzila iitondezya Saturn, njacifwanikiso camazubaano kalibonyaanga Mutebuzi wa Kunamaumbwe. Mutebuzi wakunamaumbwe ulalibonya kanjaanji muciindi capobwe lya Halloweeni. Walo ulizyibidwe kapati kuti wiiminina lufu lwini. Mbasyoonto buyo bantu, naa kabaliko, mazubaano, aabo bakazyiba kuti Mutebuzi wa Lufu a Mudaala wa Ciindi bajatikizya leza wansiku wiinda kubaa lunya akusofwaala. Nokuba boobo, muntu wansiku inga wafwamba kuzyiba kuti zyoonse zyobile eezyi kunyina awumbi pele ngu Saturn nkaambo zyoonse zitondezyo eezyo ziiminina Saturn alimwi azyeezyo ziiminina Mudaala wa Ciindi a Mutebuzi wa Kunamaumbwe: zyaambilizya kuti ciindi cakufwa casika naa ciyaakuswena.

Eelyo buna Kristu nibwakanjizyigwa mumunzi wakukomba mituni wa Loma, bunaKristu akukomba mituni zyakasangana antoomwe akubamba bupaizi bupya, bupaizi buvweledwe. Oobu bupaizi bupya, bweendelezyegwa a poopo, bwakazumanana kusekelela mapobwe aakukomba mituni, alimwi aayo mapobwe akapegwa mazina mapya “aabu-kristu” Buna Kristu bwakafwamba kunjilauka mukukomba mituni kwalo ooko kwakazumenene kusekelela ziyanza zyabupaizi bwazyo. Mumusela watatu kuzwa ciindi ca Mufutuli, Tertullian wakalilauka naakabona banaKristu nkobakabinda mumazuba aakwe kuleka lusyomo lusalala kakuli aabo bakali kukomba mituni bakazumanana buyo kusyomeka mukukomba mituni kwabo:

Kuli ndiswe tobeenzu ku Nsabata, myezi mipya, amapobwe, aayo aciindi cimwi aakali kutambulika kuli Taata Yahuwah, ipobwe lya Saturnalia, amapobwe aa Mukazi Maziba, ipobwe lya Brumalia, alya Matronalia, lino nzyezyili kumbele; zipego ziide kutolwa ooku akooku, zipego zyamwaka mupya zilabambwa akataa kusabila kupati, misobano akupobola kwabuyamba kalilekele; maccu akaka nobantu, amulange mbubuti bakomba mituni mbobasyomeka kubupaizi bwabo kwiinda ndinywe nobana Kristu, balo kunyina anobakombelela kutobela ziyanza zyenu pe.(43)

Aaka nkaambo kayumya mate mukanwa kwiinduluka kwaamba, nkaambo boonse bupaizi bwamazubaano buyeeme kumakkalenda kuti cizyibwe ciindi cakusekelela mapobwe. Tertullian wakali kutobela mapobwe aakkalenda lya Mulengi wa Kujulu libelesya mwezi azuba antoomwe: mapobwe aa Nsabata, myezi mipya, amapobwe aaciindi comwe amwaka. Walo wakati: aaya mapobwe akali kutambulika ku Mwami Yahuwah, kumwi kalilauka kuti bantu bakasulaika akufwaamina kumapobwe aabakomba mituni, aabalilwa kubelesya kkalenda lyamituni, kkalenda lina Juliyasi!

Muntu uubamba cinkwa ulasanganya mimena abusu bwakubambya cinkwa kuti abambe cinkwa. Eeco cilibonya kumamanino, cinkwa, tacikonzyanyi pe amimena nokuba busu. Ncintu cipya cibambidwe kuzwa kuzintu zyobile eezyo. Muunzila njeenya eeyi, kusanganya kukomba mituni a Buna Kristu kwiinda mu Cikombelo cokwa poopo lino mwakazyila BunaKristu boonse. Lusyomo lwa Baapositolo lino ncintu cifwinyinwa meso, kuti nkukomba zibumbwa kwansiku. Nokuba boobo, eeci cintu cisofweede mukusanganya buKristu amituni ooku, cilalibonya mazubaano mu Bunakristu. Cintu cakacaazya kulibonya mazubaano “MbanaKristu baku Bbabbuloni.”

Kuli twaambo tunjaanji twakulilekelela ooto ntobapa Bana kristu baku Bbabbuloni banjaanji basyomeka, mukwaamba ncobalamatide mapobwe aakulemekezya Saturn.

“Kkilisimasi nciindi cibotu cakukkala antoomwe amukwasyi. Swebo tuli jatikene kapati kubeleka mumwaka woonse aboobo eeci nceciindi cilikke notukonzya kuswaangana antoomwe.”

Bantu bakomba mituni tiibakamuzyi Leza wakasimpe wa Kujulu pe. Balo bakali kucita ziyanza eezyo mukulemekezya Nimrod nkaambo kwiina cimbi ncobakazyi kwiinda waawo. Hena inga Banakristu bamazubaano bataminina kaambo nkeenya aako? Mangwalo ayiisya kuti “kuziindi eelyo nitwatakajisi luzyibo, Yahuwah wakatyankila meso; pele lino ulayilila bantu kufumbwa nkobabede kuti beempwe.”(44) Kuzyiba kuti Kkilisimasi ndipobwe lya mituni, kuzyiba kuti ziyanza yabupaizi bwamazubaano zileendelana aziyanza zyansiku eezyo zyakali kulemekezya Saturn/Nimrod, pele akuzumanana kuya kumbele kulipeekezya kuti kunyina mulandu alimwi kunyina cibi nkaambo ooyo muntu ulizyi ciluleme, eeci ncintu cakutasyomeka cini.

Nkobali banjaanji, BanaKristu basyomeka aabo batasekeleli pobwe lya Isita nokuba lya Kklisimasi nkaambo ka nkwaakazyila mapobwe aayo. Alimwi nkobali bamwi batasekeleli mazuba aakuzyalwa nkaambo balizyi kuti kusekelela buzuba bwakuzyalwa ndipobwe liinda mazuba woonse mumwaka kusofwaala mukukomba Saatani.(45) Pele mukubula luzyibo, mbeenya boonse aaba bantu basyomeka, balasekelela mapobwe amwi aakukomba mituni. Taakwe makani kuti buzuba bwamvwiki kabuli butaanzi nokuba bwaciloba; kufumbwa kuti kalili kkalenda lyakukomba mituni libelesyegwa kubalila mazuba aciindi, ooko nkubalila mazuba aabupaizi akukomba munzila yakukomba mituni.

Izintu ziinda kucengesya maanu aamuntu nzintu zili munsaa kasimpe kapati. Mujibelo, mbuzuba bwaciloba bwamvwiki yakukomba mituni, oobo buzuba buyeeyelwa kuti nje Nsabata yamu Bbaibbele, pele teesyi boobo pe. Ooku nkupelengusya cinicini, Saatani wakabamba buzuba bwa Nsondo kuti bube Buzuba bwa Kukomba Bwakubeja. Mulimo wakubeja boobu ngwakucenga kufumbwa muntu ooyo uusyomeka alimwi uuyandisya ncobeni kulemekezya Sikabumba wakwe kwiinda mukukomba “mubuzuba bwa Mwami”nokuba mu Nsabata yabuzuba bwa ciloba. Munzila eeyi, maanu aamuntu inga acengululwa kuzwa kukasimpe kakuti Mujibelo mbuzuba bwini bwakukomba mituni bwalweeno oobo bulemekezya leza wiinda kubaa nyota yabulowa, alimwi wiinda kubaa lunya akataa baleza boonse: Saturn. Kulemekezya akukomba kuli boobu nkubbida Mulengi bulemu bumweelede akupa sinkondonyina.

 


Zibalo zyeendelana acibalo eeci:

 


(1) Frank W. Abagnale, Jr. a Stan Redding, Catch Me If You Can: The Amazing and True Story of the Youngest and Most Daring Con Man in the History of Fun and Profit,(New York: Broadway Books, 1980).

(2) Leza wa ciindi.

(3) Leza wa bulimi/butebuzi.

(4) Alexander Hislop, The Two Babylons: The Papal Worship Proved to be the Worship of Nimrod and His Wife, (New Jersey: Loizeaux Brothers, Inc., 1959), pp. 31-32.

(5) “Baal,” Encyclopedia Britannica, Sixth edition, (Edinburgh: Archibald Constable a Co., 1823) Vol. III, p. 294. Nkaambo kakuti Bbaali lyakali zina lyamulimo mbuli mwami nokuba simalelo, lyakali kujatikizya mazina aamwi: mbuli lyakuti, Baal-Berith, Baal-Peor, Baal-Zebub, aamwi.

(6) Matalalikilo 10:8 a 9

(7) Hislop, op cit., pp. 32, 304.

(8) Johann D. Fuss, Roman Antiquities, (Oxford: D. A. Talboys, 1840), p. 359.

(9) Hislop, op. cit., p. 239; kolanga a, Aurelius Victor, Origo Gentis Romanæ, (Utrecht, 1696) cap. 3.

(10) Balembi bamisela baindene balabuzya kuti naa Annius waku Viterbo wakalemba ncobeni makani aakwe nkaambo taakazyibidwe kataninga kufwa. Walo wakafwa myaka yone buyo kuzwa nilyaalembwa bbuku lyakwe lya Antiquities akusimbwa, pele eezyo nzyaakalivwuntawida tiizyakajanwa pe kuzwa ciindi eeco. Kolanga amubbuku lya Richard Lynche, An Historical Treatise of the Travels of Noah into Europe, Lyakalembwa mu 1601 alimwi liyeeme mucebeela cimwi kubbuku lya Annius.

(11) Kobala Ciyubunuzyo 17:1-5.

(12) Ciyubunuzyo17:9.

(13) Hislop, op. cit., p. 2. Propertius wakapandulula munzi wa Loma kuti “Munzi wiimpukide atalaa malundu aali ciloba, ooyo weendelezya nyika yoonse” (Lib. iii. Elegy 9, Utrecht, 1659, p. 721.) Kolanga ambbuku lya Virgil, Georg., lib. ii. v. 534, 535; Horace, Carmen Seculare, v. 7, p. 497; alya, Martial: “Septem dominos montes,” lib. iv. Ep. 64, p. 254.

(14) Kobala ncaakalemba uulemba zyamisela waku Bbabbuloni, Berosus; kolangilizya amakani aaku Ijipita aa lufu lwa Osiris (Nimrod waku Ijipita) mumaanza ookwa Sem (Shem).

(15) Aurelius Victor,op. cit.

(16) Plutarch (mu Hist. Numæ, Vol. I, p. 65) waamba kuti,ba Numa bakakasya kubamba zibumbwa, alimwi kwamyaka iili 170 kuzwa niwaayakwa munzi wa Loma, kunyina zibumbwa zyakazumizyidwe mumatempele aaku Loma.

(17) Hislop, op. cit., p. 239.

(18) Kwaamba ciindi eelyo Æneas naambwa kuti wakaswayide mwami wansiku waku Italy, Virgil wakati: “Mpoonya ndakabona zilwi zyaminzi yakadilimunwa zyobile; kutaanguna yakaliimvwi / eeyo Minzi yeebeka yobile kalitaninga sika alimwi kaliindide zambangulwe lya Saturnia alimwi amatongo aamunzi wa Janicula /Alimwi eeyo minzi yoonse icijsi zina lyayooyo wakiiyaka.” (Ænid, lib. Viii. II. 467-470, Vol. III, p. 608.)

(19) Kobala Hislop, op. cit., p. 63; Kobala amubbuku lya Maimonides, More Nevochim [Moreh Nevuchim].

(20) Izina lya Leza Mulengi wamasimpe lyakuti, Elohimu, ndizina lyaamba baleza banji. Aboobo, inguzu “zya Baleza” anguzu zyokwa “Leza” inga zyaambwa mubbala ndeenya lyomwe buyo.

(21) Sir John Gardner Wilkinson, The Manners and Customs of the Ancient Egyptians, (London, 1837-1841), Vol. V, p. 17.

(22) Hislop, op. cit.

(23) Makani manjaanji aambilizya Nimrod mbwaakafwa lufu lwakuzindulwa mukosi alilembedwe mitwe yaandeene. Nokuba boobo, “Bantu bakomba mituni bakalaa ciyanza cakupaila leza omwe mumazina aayindene” (Hislop, op. cit., p. 123). Basicikolo baindene balatondezya kuti boonse baleza aabo bakalaa ziimo zikonzyanya, aalo mazina aabo akalaa miyanda yamabala aakonzyanya. Kobala cilembedwe mubbuku Hyginus, Fabulæ, 132 a 184, pp. 109, 138; Strabo, lib. X, p. 453; Appoldorus, Bibliotheca, lib. i. Cap. 3 and 7, p. 17; Ludovicus Vives, Commentary on Augustine, lib. VI, chap. IX. Note, p. 239, mboci mubbuku lya Hislop, pp. 55 and 56.

(24) Hislop, op. cit. p. 41. Kobala amubbuku lya Virgil, Ænid, lib. Viii amu Ovid, Fasti,lib. i.

(25) Matalikilo 11:7-9

(26) Hislop, op. cit., pp. 31-35; “Saturn”, Ecyclopedia Britannica; “Saturnus, Saturnalia,” The Oxford Classical Dictionary, (Oxford: Oxford University Press, 1979), pp. 955-956.

(27) “Izuba a Saturn zyakali swaangene nkaambo kakuti zyoonse zyakali zitondezyo zya Ciindi. Kupilusya zuba mucifwanikiso ca zodiaki cakapa kuti zuba libe ndelimanizya mwaka. Saturn, inyenyezi iilelema kwiinda zyoonse mumulengalenga, yakali kumanizya musinzo wakuzinguluka . . . mumyaka iili 30, nkokuti musela uukkwene omwe wabantu. Aboobo, Saturn munzila imwi wakali Citondezyo ca Ciindi, alimwi nkaambo kakupima Ciindi, wakali kupima Buumi” (The International Standard Bible Encyclopedia, James Orr, gen. ed., [The Howard-Severance Co., 1915], Vol. I, p. 298.)

(28) Fuss, op. cit., pp. 359-360.

(29) Roy Decker, Religion of Carthage, “Human Sacrifice.”

(30) Quodvoltdeus of Carthage, translation and commentaries, Thomas Macy Finn, (New Jersey: The Newman Press, 2004), p. 14.

(31) Ibid., p. 115.

(32) Nokuba kuti baLoma bacimwa ciyanza cakujaya bantu bakuumpya cipaililo kuti cakali ciyanza cabujayi, pele kuli ziindi zyongaye bantu nibakajayigwa mumyaka ya 216 and 113 BCE. Zimwi zipaizyo zyabantu bakajayigwa eezyo nzyaakaamba Livy (2.42) a Pliny Muce (Epistle,4.11) inga zyalibonyaanga zyaambilizya kuti kufumbwa naa nkaambo nzi “ncizyaawumpilwa”,zyakli kuumpilwa kuumbuluzya baleza nkaambo kamalweza aakatii elte ntenda kubantu.

(33) Robert Drews, “Pontiffs, Prodigies, and the Disappearance of the Annales Maximi,”Classical Philology, Vol. 83, no. 4 (Oct., 1988), pp. 289-299.

(34) Nokuba kuti pobwe lya Saturnalia kutaanguna lyakali kusekelelwa mu Nalupale 17, pele buyamba bwabantu basekelela mubuzuba oobo kwakapa kulampya pobwe eelyo, kutaanguna kwamazuba obile, mpoonya otatwe, alimwi aakale osanwe. Muciindi ca Cicero, pobwe lya Saturnalia llyakali kutola mazuba aali ciloba.

(35) Fuss, op. cit., 359.

36) Ausonius, Eclog. i. p. 156, mbocilembuludwe mubbuku lya Hislop, op. cit., p. 153.

(37) Lipsius, tom. ii. Saturnalia Sermonum Libri Duo, Qui De Gladiatoribus, lib. i. cap. 5 mbocilembuludwe mubbuku lya Hislop, ibid.

(38) Ibid.

(39) VIII Kal. Ian, mazuba aali lusele kuutaninga sika mwezi wa Mukazi Maziba: nkokuti, mu Nalupale 25 eelyo nokbalwa mazuba mbuli mbubakali kucita baLoma. Pliny Mupati wakati buzuba bwamupeyo bwiinda kufwiimpa (bruma) bwakeelede kutalikila amweengwe wa Capricorn, mubuzuba bwalusele kuutaninga sika Mukazi Maziba: “horae nunc in omni accessione aequinoctiales, non cuiuscumque die significantur —omnesque eae differentiae fiunt in octavis partibus signorum, bruma capricorni a. d. VIII kal. Ian. (Kobala mu Naturalis Historia, Lib. 18, 221.)

(40) “Mazuba aa Kuzyalwa aKukankaminwa kwa Kristu . . . taakali kubikkilwa maanu abana Kristu bamusela mutaanzi. Aabo bakatalisya kwaasekelela mazuba aayo, bakaabikkide muziindi zyabupaizi zyamwaka; mbuli kusetekanya Maliya Muumbulu, mubuzuba bwa Miyoba 25th, oobo Julius Cæsar mbwaakabambulula kuti bube Buzuba bweelene abusiku . . . apobwe lya kuzyalwa kwa Kristu mubuzuba bwiinda kufwiimpa mumupeyo, Nalupale. 25, . . . alimwi nkaambo kakuti oobo buzuba bwiinda Kufwiimpa mumupeyo mukuya kwaciindi bwakagwisyigwa kuzwa mu Nalupale 25th , kuya kuli bwa 24th, bwa 23d, 22d, mbweenya oobo kupiluka musyule.” (Sir Isaac Newton, Observations Upon the Prophecies of Daniel and the Apocalypse of St. John, 1733, Part I, Ch. XI, p. 144.)

(41) Kobala mu Chronography of AD 354 oomo VIII Kal. Jan. mwaambwa kuti “buzuba bwakuzyalwa kwa zuba Litazundwi” (dies natalis Solis Invicti).

(42) Kutegwa uzyibe ziyanza zya pobwe lya Saturnalia ambuzyakanjilauka buna Kristu boonse, kolanga cilembedwe muli Hislop, op. cit., “Christmas and Lady-Day,” pp. 91-103.

(43) Tertullian, De Idolatria, c. 14, Vol. I, p. 682 mbocilembuludwe mubbuku lya Hislop, op. cit., p. 93.

(44) Acts 17:30, emphasis supplied.

(45) “Munsaa buzuba mbwaakazyalwa muntu, aamwi mapobwe obile aabu Saatani nga Walpurgisnacht [Kaanda Kaniini 1] abwa Halloweeni.” Anton S. LaVey, The Satanic Bible, (New York: HarperCollins Publishers, Inc., 1992), p. 96.