Print

Nsabata Iitobezya Mwezi Uulibonya-aZuba | Cikwabilizyo – Cibeela 3

Mumyaka yakainda,luzyibo lwa kkalenda lya Mulengi a Nsabata yabuzuba bwaciloba, lwakamwaikila atalaa nyika. Kwakaba kutongooka kapati kutongookela kasimpe aaka. Nokuba boobo, ooku kutongooka kuti kwalangisyigwa amumuni wa Mangwalo amalembe aamisela, tusimpe tulibonya mutwaambo ooto tutondezya kuti Nsabata yamasimpe ya Bbaibbele, ikonzya buyo kubalilwa kubelesya kkalenda litobezya mwezi-azuba lyaku Malengelo. Woonse mazuba amwi aakukomba, aayo aabalilwa kubelesya makkalenda aamwi, alilubide.

Twaambo tutobela ansi aawa nkutongooka ooko kwakamvwugwa kakutongookela kkalenda lya Bbaibbele litobezya Mwezi-azuba, abwiinguzi kukutongooka komwe komwe.


TONGOOSI #1: "Kkalenda litobezya mwezi-azuba lilakonzya kubeleka muciinzo canyika cili kabotu, mbuli akataa nyika. Nokuba boobo, talikonzyi kubeleka munzila njeenya kuti kokkala kumagolelo aanyika Kunyika nokuba Kumusanza."

BWIINGUZI: Bubotu bwa kkalenda lya Mulengi mbwakuti, lilabeka munzila njeenya buyo Kunyika, Kumusanza aakati kanyika

Mwaka mupya wakkalenda litobezya mwezi-azuba utalikila muciindi camalubaluba akataa cilimo amainza, nokuba kumagolelo aanyika akwalo. 

Goko lya Kunyika

Kufumbwa buyo kuti milazyo ya kkalenda eelyo yamvwisigwa, ikkalenda lyamwaka woonse inga lyabalilwa kuzwa kubuzuba butaanzi bwa Mwezi Mupya mutaanzi waciindi ca Malubaluba.

Kaambo kakuti musinzo weenda mwezi utola mazuba aali 29.5, muntu ulakonzya kubalila mwezi uuli woonse wabili uutobela kuti ulaa mazuba aali makumi otatwe, kumwi myezi imwi kilaa mazuba aali 29.  Oobu mbombubo bana kristu bataanzi mbubakali kubalila myezi eelyo nibakayubide mumpako nokuba mubuzike kabasya migonti alimwi kabatakonzyi kubona anze mumulengalenga.

Nkaambo kakuti Buzuba bwa Mwezi Mupya bulakonzya kubalilwa munzila iiluleme, kukomba ooko kutobela kkalenda litobezya mwezi-azuba inga tiilyabaa kaambo kumagolelo aanyika akwalo. Mbweenya buyo abalo babamba nsabata ya Mujibelo mbobatobela kkalenda lina Gregory, muntu inga wabamba buzuba busetekene kuzwa cifumofumo, kusikila ciindi cakulala masiku.

Ikkalenda lya Malengeleo ndikkalenda likonzya kubelesyegwa amuntu uuli woonse alimwi lililuleme kapati, kufumbwa nkobede atalaa nyika.

TONGOOSI #2: "Bbuku lya baJuuda lya Talmudi taligwasyilili Nsabata iitobezya mwezi uulibonya pe. Lyaambilizya buyo kuti mipailo inga yapegwa ‘Kuti Mwezi Mupya watalikilwa mu Nsabata’ alimwi lilaa malailile aayindene aakubamba pobwe lya Pasika, ‘ Kuti buzuba bwakkumi acisambomwe bwasikila mu Nsabata.’ Twaambo twamusyobo ooyu nitwatakalembwa kuti baJuuda nibakali kukomba mu Nsabata iitobezya Mwezi-azuba, nkaambo, kujatikizya mbolibede kkalenda litobezya mwezi uubonwa ameso, Myezi mpiya nokuba buzuba bwakkumi acisambomwe tabubusikili mu nsabata pe.”

BWIINGUZI: Ibbuku lya Talmudi, lyakalembwa kaciindide ciindi cakudilimunwa munzi wa Jelusalema mu AD 70.  Nokuba kuti zimwi zintu ziceendelana azya kasimpe kamu Bbaibbele, ooto twaambo tukonzya buyo kulomya kululama kuti tweezyekwa abumboni bwa Mangwalo.

Muciindi ca buumi bwa Mufutuli anyika, bana ba Isilayeli bakacili kubelesya kkalenda litaanzi litobezya mwezi uulibonya-azuba lya kumalengelo. Mupaizi mupati, ooyo lyoonse wakali kweendelezya nkamu yaba Sadyusi, nguwakalaa mulimo wakwaambilizya ciindi mwezi mupya niwatalika, Ba Falisi, aabo bakalaa “tunsiyansiya twansiku twabantu” ooto Mufutuli ntwaakabakalalila; TIIBAKALI kweendelana akkalenda eelyo pe.

Aaka nkaambo kalemu kapati nkaambo kkalenda libelesyegwa mazubaano abaJuuda kubalila mapobwe aabo lililubide alimwi nkupindaulwa kwa kkalendalitaanzi. Lyakaanzwa aba Falisi alimwi bakazumizya kucinca ooku kwiinda mukubelesya tunsiyansiya twabo.

Mwiyi muJuudaEelyo tempele nilyakadilimunwa mu (70 A.D.) ba Sadyusi bakazimaanina limwi, akusiila bweendelezi bwa baJuuda mumaanza aa Bafalisi. Aboobo kuzwa kuciindi eeco, buumi bwa baJuuda bwakali kweendelezyegwa aba Falisi; woonse musela wa BuJuuda wakabambululwa kweendelana aba Falisi, alimwi ba Sanihedulini abalo bakapegwa ciimo ciindene. Kwakaba musela mupya wakaatula bupaizi bwakaindi (Abot 1:1). BuFalisi bwakayaka ciimo cipya ca buJuuda, buumi amizeezo ya BuJuuda mumisela iicizya kumbelaa mazuba yoonse.  ("Pharisees,"  The Jewish Encyclopedia, Vol. 9, [1901-1906 ed.], p. 666.)

Kubelesya bbuku lya Talmudi “kutondezya” kuti kkalenda litobezya mwezi-azuba lililubide, ncintu citakwe makani, nkaambo kunyina ncocitondezya mubwini. Cilikke cikonzya kutondezyegwa ncakuti tunsiyansiya twa baFalisi twakazwidilila eelyo bana ba Isilayeli nibaakaka Messiah.

Bufalisi bwakaba bupaizi bwa Talmudi . . . [pele] muya wa bufalisi bwansiku wakakkalilila kuuciliko kakwiina kucinca pe. Eelo muJuuda . . . nabala bbuku lya  Talmudi, walo wiinduluka kutongooka ooko kujanwa muzikolo zyaku Palesitaini.  . . . Muya wa Bafalisi uciliko kuucilaa nguzu.  (Louis Finkelstein, The Pharisees: The Sociological Background of their Faith, [Jewish Publication Society of America], Vol. 4, p. 1332.)

Basicikolo baJuuda bamazubaano, bayaamikide lusyomo lwabo mubbuku lya Talmudi, eelyo lyalo lizyila kulusyomo lwaba Falisi. Mufutuli wakali kuyandisya kwaandaanya mulawo wabulemu a Nsabata yakasimpe kuzwa ku “ziyanza azilengwa zyabasikale.”  Kuyaamina abbuku lya Talmudi nkusimpa lusyomo lwamuntu muzilengwa zini eezyo Messiah nzyaakasulaika.


TONGOOSI #3: "Ibbala lya ‘mvwiki’ lizyila kubala lya ciloba. Ncobeni, eeli bbala liiminina kwiinduluka kuzinguluka mazuba aali ciloba! Tee kayi, Nsabata mbobuzuba oobo baJuuda nobakomba!”

BWIINGUZI: Ibbala lyaci Hebulayo lyakuti shabuwaliiminina cigaminina kuti, "kwaandaula muziloba" nkaambo kakuti mvwiki yaba Hebulayo yakalaa mazuba aali ciloba. Lyakasandulwa kuya mu Cikuwa kuti “mvwiki.” Mikowa yabantu minjaanji muziindi zyansiku zyakalaa mvwiki ziindene bulamfu.

Zyooko ziindene zya Afulika zyakalaamvwiki zyamazuba aali otatwe, one, osanwe, cisambomwe, alusele, kazyizingulukila mumbalaa mazuba aamakwebo. Ncobeni , mucisi ca Congo, ibbala liitwa kuti “mvwiki” ndimwi abbala lya “makwebo”.

Mukowa waba Maya baku Yucatan wakalaa mvwiki zyamazuba aali osanwe. Ba Muysca baku Musanza lya America bakalaa mvwiki yamazuba otatwe kakuli ba Chibcha bakalaa mvwiki yamazuba aali one.

Ba Etruscani aba baLoma bakalaa mvwiki zyamazuba aali lusele, kakuli baku Ijipita aba Frenchi bakalaa mvwiki zyamazuba aali kkumi.

Kunyina bbala lyaambilizya lya "shabuwa", nokuba boobo, liiminina kuzinguluka kwa mvwiki.  Ciindi cansiku, zyoonse mvwiki zyakali kwiinduluka kutalika mubuzuba bwa Mwezi Mupya. Masimpe kuti mvwiki yamazubaano ilazinguluka kakwiina kuyozya akuyaamina mutwaambo tunjaanji, pele KUTALI kuyaamina ku kkalenda lyakumatalikilo.

Umwi sicikolo muJuuda, mwiyi wakucikolo cipati ca Rutgers wakati:

Mazuba aali ciloba aayinduluka kuzinguluka mumisela yoonse kakwiina kubikkila maanu kumwezi azibeela zyawo, nimvwiki yakaanzwa abaJuuda. Kuyungizya boobo, kwaandaana akataa mvwiki yamazuba aali ciloba kuzwa kuzilengwa leza cakali cintu cimwi buJuuda ncibwaaletela lusumpuko lwamazuba aano.  . . . yakaletelezya ceeco Lewis Mumford ncaakatondezya kuti “musinzo uyaabulampa”, aboobo eeco ncintu ciyaa kuyungizya musinzo akataa bantu a zilengwa leza. Mvwiki zyamasendekezya [mvwiki ziinduluka kutalika a Mwezi Mupya] a [mvwiki zyizinguluka kakwiina kulekezya] ziiminina misyobo yobile yakweendelezya buumi bwabantu, ntaanzi kiiyaamide akweendelana azilengwa leza asyoonto, ncaalizi kiisiminide akulyaangulula kuzwa kuzilengwa leza. Kwaanza mvwiki iizinguluka kakwiina kulekezya aboobo cakali cintu cimwi cilaa mulimo mupati mulusumpuko lwabantu mukusoleka kulyaangulula akuleka kuba bazike bazilengwa leza akulibambila bweende bwazintu bwabo beni.  (Eviatar Zerubavel, The Seven Day Circle: The History and Meaning of the Week, p. 11)

Aaka kaambo kunyina acimbi ncokaambilizya pele nkuzumina buzangi. Keelede kuteelelwa kuti buJuuda nobuzumina kuti mbuJuuda bwamazubaano, bwakazyila kuli baFalisi “mutunsiyansiya azilengwa” a “aziyanza” eezyo Mufutuli nzyaakasinganya.


TONGOOSI #4: "Ncintu citakonzyeki kubalila kusikila a Pentekkositi mubuzuba bwa kkalenda litobezya mwezi-azuba."

BWIINGUZI: Nee peepe. Ilikke  nzila yakoolola kubalila kusikila ku Pentekkositi  nja kubelesya kkalenda litobezya mwezi-azuba, nkaambo kwiinda mukubelesya kkalenda lya Bbaibbele, zyoonse ziindi mbozikonzya kubalilwa munzila iiluleme akukkwana kabotu.

Mangwalo alaa nzila zyotatwe zyakululamika kubalila kusikila ku Pentekkositi.  Eezi nzila zyakubalila zilipedwe mu BaLevi 23:15 a16:

Lino kuzwa kubuzuba butobela Nsabata oobo bwakuleta Musunta wakuyumbaanya, amubale mazuba mane kumane mvwiki zili musanu azibili. Zyeelede kuba mvwiki zikkwene . Eelyo yaakwiinda Nsabata yaciloba, mukabalile mazuba aali makumi osanwe, . . . "  (Ba Levi 23:15-16, Fenton)

Nzyeezyi nzila zyotatwe zibikkidwe mu mangwalo:

  1. Talika kubalila mubuzuba bwa Kuzumbaanya musunta, “mubuzuba butobela Nsabata” ya pasika. (Langa BaLevi 23:11.)
  2. Nsabata zili ciloba zyeelede kubalilwa mubukkwene.
  3. Mpoonya balila mazuba aali makumi osanwe kusikila buzuba bwa Pentekkositi.

mpungaNsabata zili Ciloba nzyezyipa mvwiki zikkwene zili ciloba, kutalikila mubuzuba bwa Kuzumbaanya Musunta. 

Mubuzuba butobela Nsabata yaciloba, kubalila mazuba aali makumi osanwe  mpokutalikila. Eeci ncecisikila mubuzuba bwa 28th nanka bwa 29th bwa Mwezi Wane kweendelanya amazuba aamwezi Watatu ooyo wakainda kale.  (Langa Cifwanikiso cili ansi aawa.)  Eeci ncecintu cipa kuti ciindi cakubalila koonse kuzwa aKuzumbaanya Musunta wamaila cibe mazuba aali mwaanda (100 mazuba) aayo ngotweelede kulangila mbotupedwe kale kuti pobwe lya mvwiki lizingulukila abutebuzi bwamaila, alimwi maila atola mazuba aali 100-120 kuti abizwe, nkokuti myezi yone. (Langa BaLevi 23: 17-20.) 

"Cintu cipati cakusekelela [Pobwe lya Mvwiki] ncakuleta mikamu naa zinkwa zyobile zyakabambwa kuzwa kumaila aamusunta wakuzumbaanya."  (Pentecost, Smith's Bible Dictionary)

Yahushua wakali kwaamblizya kasimpe aaka eelyo Walo naakaamba kaambo aaka kaindi kasyoonto kawiindide Pasika:

"Mutaambi kuti, 'Kucili myezi yone kusikila tukasike muciindi cakutebula’?” (Johane 4:35, NKJV)

Balembi bamisela abasicikolo ba Bbaibbele boonse balazumina kuti Pobwe lya Mvwiki alyalo liiminina ciibalusyo cakupegwa Mulawo aMulundu wa Sinai.

"Buzuba bwa Pentekkositi bwakali kubambwa abaJuuda mbuli pobwe lyakwiibaluka kupegwa mulawo a Mulundu wa Sinai."  (Barnes' Notes on the New Testament)

"Pobwe lya Mvwiki lyakali kusekelelwa mukwiibalusya kupegwa..." (Matthew Henry Concise)

" Pobwe lya Pentekkositi, naa Pobwe lya Mvwiki . . . eelyo micelo mintaanzi ya maila niyakali kweetwa kucipaililo; mukusekelela kupegwa mulawo atalaa Mulundu wa Sinai." (Musela wa Cisi ca BaJuuda)

Kuti umwi muntu wabala buyo mazuba aali makumi osanwe (50) kuzwa mubuzuba bwakutuuzya a Kuzumbaanya Musunta wamaila muciindi ca Pobwe lya Cinkwa Citakwe Mimena, nkokuti Pentekkositi inga niwaasika kabataninga sika kumulundu wa Sinai bana ba Isilayeli. Nokuba boobo, eelyo notubelesya kkalenda litobezya mwezi-azuba, eelyo ndyotubona kalilandabikidwe mu Mangwalo, lyalo litondezya kuti kubalila Pentekkositi kwamu Bbaibbele amisela yaciindi eeco, nciibalusyo cakupegwa Mulawo.

Nsabata zikkwene [zitobezya mwezi uubonwa ameso] zili ciloba lyoonse zisikila mubuzuba bwalusele bwa Mwezi Watatu. Mu Kulonga 19:1 twaambilwa kuti bana ba Isilayeli bakasika buzuba mbweenya mbubaayaamuka cisi ca Ijipita, buzuba bwakkumi amusanu (15).  Aawa tulaamazuba mataanzi aali ciloba aakubalila mazuba aali makumi osanwe. Mu Kulonga 19:10-16 kulembedwe kuti Yahuwah wakaambila Mozesi kuti asalazye bantu. Nikwaainda mazuba otatwe, Yahuwah wakaselukila a Mulundu wa Sinai.  Aboobo, swebo tucilaa mazuba otatwe aaciceede kubalila, kuti tisikile kubala mazuba aali kkumi. Mu Kulonga 24, Yahuwah wakabuzya Mozesi kuti atante akuboola Mumulundu abalupatipati. Mozesi, Aloni, Nadabu, Abihu, abamwi bapatipati bakatanta Mulundu wa Sinai. Mpoonya Yahuwah wakaita Mozesi kuti aboole mukati kamulundu. Nikwakainda mazuba aali makumi one, Mozesi wakaselemuka kuzwa mumulundu aMabwe mataanzi aapapalele aayo aakalembwa amunwe ookwa Yahuwah. Eeci ncecisanganya mazuba aali makumi one kukubalila kwesu, akutusisya kumazuba aali makumi osanwe!

Cifwanikiso citondezya kubalila pobwe lya Pentekkositi: Nsabat zili 7 + mazuba aali 50 Kubalila kuzwa Buzuba bwa Kuzumbaanya Maila Kuli bumboni bwakuti mubuzuba bwa makumi one afuka (49th) bwakubalila, tulabona mu Kulonga 32 kuti Aloni waambilizya kuti:

"Cifumo ndi Pobwe kuli Yahuwah."  (Langa Kulonga 32:5.)

Aloni wakali mupaizi silutwe wakasalidwe a Yahuwah Lwakwe alimwi walo wakalibubonede bulemu bwa Yahuwah atalaa “mabwe aa Safiya aapapalele " mu Kulonga 24.  Eeli tiilyakali pobwe lyakwaanza buyo, pele bana ba Isilayeli bakalisofwaazya mubuzuba busetekene oobo amicito yakukomba mituni yabo. Eeli lyakali Pobwe lya Mvwiki, lyakali mazuba aali makumi osanwe (50) kaziindide Nsabata zyakkalenda litobezya mwezi-azuba zikkwene zili ciloba (7)!  Aaya ngamasimpe kuti kwiinda buyo mukubalila Nsabata zili ciloba zikkwene mukkalenda litobezya mwezi-azuba akusanganya mazuba aali makumi osanwe, muntu nakonzya kusikila mubuzuba bwamasimpe bwa Pobwe lya Mvwiki (Pentekkositi)! Kuleka kukazya Nsabata iitobezya mwezi-azuba, kubalila kwa Bbaibbele kusikila ku Pobwe lya Mvwiki ncintu cimwi citondezya bumboni bwa Nsabata iitobezya mwezi-azuba!


TONGOOSI #5: "Kuli mizeezo minjaanji iikazyana mumakani aaNsabata iitobezya mwezi-azuba. Yahuwah teesyi uuleta kuzinga mizeezo pe. Kuti nicali masimpe, aabo babamba Nsabata iitobezya mwezi-azuba nibaliswaangene mulusyomo lwabo lumwi. Pele mbuli mbocibede lino, TABASWAANGENE; bamwi babamba Mwezi Mupya mubuzuba bwakwiimpana mwezi azuba, bamwi mubuzuba bucaalizya kulibonya mwezi UCAALIZYA KULIBONYA, bamwi mubuzuba bwamwezi MUTAANZI uulibonya mbuli kapapa, alimwi bamwi kabatobela mwezi uulibonya kwiinda mutaanzi kulibonya, alimwi abamwi kabatobela mwezi uuzwide kumweka! Koonse kupyopyongana ooku, nkulubila."

BWIINGUZI: Ooku nkuzwanga kutakwe maanu pe. Inga kwatalika kulwana abuna kristu, oobo bulaa myaanda myaanda yazikombelo ziteendelani mubuzuba bwakukomba, nokuba kumvwana mumakani aaciimo ca Kristu, nanka citola busena eelyo lwainda lufu, alimwi amuzintu zinjaanji zyakusyoma zimwi.

Mangwalo aamba kuti Yahuwah Lwakwe nguwaalengelezya kuti Nsabata ilubigwe.

Yahuwah wakali mbuli sinkondo. Walo wakamwaiya cisi ca Isilayeli . . . Walo wakacita bulwani kucikombelo Cakwe, mbuli kuti muumuunda; Walo wakadilimuna busena Bwakwe bwakubunganina; Yahuwah wapa kuti mapobwe aakwe aNsabata zilubwe mu Ziyoni.  (Langa Malilo 2:5, 6.)

Mubbuku lya Hosiya 2, mukampango 11, Yahuwah waamba kuti:

Ime njoolesya kusekaseka kwakwe koonse, amapobwe aakwe woonse, Myezi Mipya Yakwe, a Nsabata Zyakwe – Amapobwe Aakwe woonse. (Hosiya 2:11, NKJV)

Ziindi zyakukomba zyoonse zyeelede kubalilwa kubelesya kkalenda litobezya mwezi-azuba lyaku Malengelo.

Nokuba boobo, kuli kusyomezyegwa kupedwe kuti mumazuba aamamanino kasimpe koonse kayooyubununwa, kayoobambululwa, akuyobololwa:

Yahuwah uyakweendelezya lyoonse, akukatalusya moyo wako mumasena mayumu. Uyookwaabila nguzu kuzifuwa zyako, nkabela uyooba mbuli muunda uutuntulilwa, ambuli butoolo bwamaanzi buli amaanzi aatayuminini. . . . Bamwi akati kenu bayooyakulula matongo aakoolaulwa; webo uyoobukulusya musemo wamazyalani manjaanji; webo uyooitwa kuti nduwe Sikumama myaatuko eeyo yaalubizyigwa, Uubambulula Nzila zyakweendela aKukkalila mumo. Webo kuti wazyola matende aako akulilesya kusofwaazya Nsabata, walilesya kucita zyakulikkomanisya mubuzuba Bwangu busalalisya, akwiita Nsabata kuti ndukondo abuyandisi mumeso aako, alimwi buzuba busalala bwa-Yahuwah bulemu, naa wabulemeka mukutatola nzila zyako omwini nikuba kulibotezya buyo nikuba kwaamba majwi aabuyo, ....  (Langa Izaya 58:11-13.)

Mulimo wakubambulula akuyobolola tusimpe ooto twakavwukkidwe kunsaa kulubizya, wakatalika kaindi muciindi ca Butongoosi bwa Basikukazya alimwi ooyu mulimo uciya kumbele kusikila buzuba buno mukubambulula kkalenda lya Bbaibbele aNsabata yandilyo. Tacili cintu cuubauba kudibaula akudadaula tusimpe ooto twakalubidwe akusiswa kaindi nsiku loko. Citola ciindi cilamfu akubikkila maanu abunkutwe kucita boobo.

Nokuba kuti kuli kwiimpana mizeezo akataa baabo basoleka kuyobolola tusimpe twakasweekede, eeco teesyi kukazya tusimpe ooto pe. Pele, boonse balipedwe lwaanguluko lwamizeezo alwanguluko mubupaizi lwakulibalila akuvwuntauzya kutegwa bateelelesye lwabo beni.


TONGOOSI #6: "Eeyi Nsabata iitobezya mwezi-azuba nkubukulusya ciyanza cansiku cakupailila mwezi kacisamikidwe ciwa camazubaano. Kunyina acimbi pe, pele nkukomba mwezi." 

BWIINGUZI: Ciindi COONSE cilabalilwa kwiinda mukweenda kwacintu. Kakwiina cintu ciputauka muzilengwa leza zyamulengalenga kweendelanya ampoyiimvwi nyika, tatukonzyi kubala ciindi pe.

Kuli makkalenda aali one mataanzi:

nyenyezi

 

Kkalenda libelesya bweende bwa Nyenyezi.

 

izuba

 

Makkalenda aatobela zuba kwamwaka woonse. Myezi yakkalenda eelyo tiiyeeme acintu cili coonse muzilengwa leza. 

 

mwezi

 
Makkalenda aatobezya mwezi ayeeme buyo abweende bwa mwezi uubonwa ameso. Nkaambo kakuti mwaka waciindi citola mwezi kuzinguluka nyika, ulaa ciindi cisyoonto kwiinda ciindi citola mwaka wazuba kuzinguluka nyika, ayalo myezi iitobela mwezi luzutu, ilasensela ooku akooku mukati kamwaka uutobezya zuba luzutu, mbuli mukkalenda lyabupaizi bwa Izilamu.

Makkalenda aatobezya mwezi azuba abelesya zuba kupima mwaka, abweende bwa mwezi uubonwa ameso kubalila myezi.

Kalenda lyamazubaano lina Gregory ndikkalenda litobezya zuba luzutu. Kkalenda lyamu Bbaibbele ndikkalenda litobezya mwezi azuba antoomwe. Eeco teesyi kwaamba kuti muntu upailila mwezi. Caamba buyo kuti mwezi antoomwe azuba zyoonse zyobile zilabelesyegwa kubamba ciindi. Ooyu ngomulimo nguzyaabikkilwa mubbuku lya Matalikilo 1:

Elohimu wakati, "Akube mimuni mumweenya wakujulu kuti yaandaanye buzuba kuzwa kubusiku; alimwi ayibe zitondezyo aziindi zyamwaka, amazuba amyaka."  (Langa Matalikilo 1:14.)

Kubelesya zuba amwezi kubalila ciindi tacili cintu cipa kuti muntu atalike kupaila mwezi pe!

 
TONGOOSI #7: "Muleli waku Loma alimwi mulembi wamisela Cornelius Tacitus ulasalazya kuti bamaJuuda bakali kubamba Nsabata Mujibelo. Nkaambo kakuti bakomba mituni bakaswaanganya kubamba Nsabata kukubamba buzuba bwa Saturn, ncintu citondezya kuti ‘buzuba bwa Saturn’ bwamvwiki yaba Loma bwakali buzuba bomwe ‘abuzuba bwa Nsabata’ bwamu Bbaibbele

BWIINGUZI: Mangwalo lwawo aamba bana ba Isilayeli kuti bakali kupailila Saturn. Saturn wakali leza mutuni wazilengwa leza.

Mipailo yakukombela zilengwa leza mumazuba aazyo, cakali ciyanza cakupailila zilengwa leza zyamumweenya wakujulu.  (Robert L. Odom, Sunday in Roman Paganism, p. 158.)

Saturday  “mbuzuba bwa Saturn” alimwi kunooli eelyo bana ba Isilayeli nibakali kukomba leza wazilengwa leza, bakali kucita boobo, mubuzuba bwakwe bwa: Mujibelo. Nokuba boobo, kupaila kwamusyobo ooyo lyoonse kwakali kuzanga kutaambiki kwakunyansyila Julu.  

Ciindi citaanzi cini eelyo nokwaambwa buzangi bwabana ba Isilayeli kabakomba Saturn cakali ciindi ca Kulonga 32: buzangi bwakacitikila kumulundu wa Sinai mukubumba moombe wagolide. Eelyo nibakamanizya kubumba moombe, bakati:

"Aaba mbabaleza benu, O Isilayeli, aabo bakamugwisya munyika ya Ijipita." (Kulonga 32:4, KJV)

Ooyu moombe wagolide wakali citondezyo ca Saturn:

Inzila imwi leza wabana Ijipita mbwaakali kuyandisyigwa eeyo njibakali kumutondezya, yakali yakubumba mucende waŋombe nokuba moombe – moombe Apisi –  ooko bana ba Isilayeli nkubaakonzyanisya leza wabo mutuni. Apisi - moombe wagolideKaambo keni ooyo moombe ncaatakali kulibonyabonya muzitondezyo zyaleza ooyo ngwaakali kwiiminina nkakuti, ooyo moombe wakali kwiiminina bulemu bwa ciimo ca Saturn, “ooyo UUSISIDWE,” “Apisi”, eelyo kalili buyo zina limwi lyakusisikizya Saturn.  (Alexander Hislop, The Two Babylons, p. 45)

Mumisela minjaanji yakatobela eelyo bulelo bwa Isilayeli nibwaacimbaulwa muzipaanzi zili kkumi zyamikowa yakunyika, Jeloboamu, wakainduluka kubukulusya kukomba Saturn.

Nkabela Jeroboamu wakaamba mumoyo wakwe kuti, Ambweni bwami buyoopiluka kuluzubo lwa-Davida. Naa bantu aaba baya kukutuula zipaizyo muŋanda yokwa Yahuwah yaku-Jelusalemu, myoyo yabantu iyoosandulukila kumwami wabo, kuli-Roboamu mwami wa-Juuda,

aboobo bayoondijaya akupiluka kuli-Roboamu mwami wa-Juuda. Lino mwami naakamana kubuzyanya makani, wakapanga boombe bobile bangolida, wakaambila bantu kuti, Camukataazya kuya ku-Jelusalemu. Amubone, noba-Israyeli, Mbaaba ba-Leza banu ibakamugwisya munyika ya-Ijipita.

Mpawo wakabikka umwi ku-Beteli, aumwi wakamubikka ku-Dani. Nkabela aaya makani akaba cinyonyoono, nkaambo bantu bakali kuya kuliyooyo waku-Beteli, akusikila kuluumwi waku-Dani. (Langa I Bami 12:26-30.)

Muluse lwakwe , Yahuwah wakatumina mushinshimi Amosi kuti asinsimune baban ba Isilayeli kuntenda iili mukuzanga ooku. Imulumbe ooyo Yahuwah ngwaakatumina kwiinda mumushinshimi Amosi wakababuzya kuti:

Saa mwakandiletela Ime zipaizyo azituuzyo myaka iili makumi one munkanda, Omukowa wa-Israyeli? Ncobeni mwakabweza itente lya-Moloki a Kkiyuni akakombelo kazikozyano zyanu, anyenyeezi yamuzimu wanu ngumwakalicitila nubeni. (Amosi 5:25, 26, KJV)

Kweendelenya acilembedwe cilaa mutwe wakuti The New Strong's Exhaustive Concordance of the Bible, ibbala Kkiyuni lyaamba kuti:

"[I] zina limbi lya leza mutuni Saturn."  (The New Strong's Exhaustive Concordance of the Bible, p. 194)

Makani aabuzangi bwabana Isilayeli, mbuli mbwaalembedwe mu Mangwalo, ayubununa kuti kupailila Saturn kwakalaa cibeela cipati mubupaizi bwabuzangi.

Oobo buzuba bwini muntu mbwakomba mbobulemekezya leza wabuzuba oobo. Saturn nguleza wa Mujibelo. 

Yahuwah, Mulengi, wakeelede kukombwa mubuzuba Bwakwe busalala bwa Nsabata, iibalilwa kubelesya kkalenda Lyakwe litobezya mwezi-azuba antoomwe. Kukomba mubuzuba bumwi, bubalilwa kubelesya kkalenda limbi, nkupa bulemu kuli leza uumbi kunze lya Mulengi.

 
TONGOOSI #8: "Balembi bamisela banjaanji kutalikila kuli Cassius Dio, kuya kuli Frontinus abamwi banjaanji, bakasalazya kwaamba kuti baJuuda baakaka kulwana nkondo ‘mubuzuba bwa Saturn’. Awalo munzi wa Jelusalema wakadilimunwa mumwaka wa AD 70 'mubuzuba bwa Saturn.'  Eeci ncintu cisalazyide kuti mbubuli buzuba bwaciloba bwa Nsabata kuciindi eeco."

BWIINGUZI: Kutongooka ooku kuyeeme amuzeezo wakuti mvwiki yaziindi zyabalembi baLoma yakali konzyene amvwiki yamazubaano. Eeci ncintu cilubide.

Kkalenda lina Juliyasi kumatalikilo lyakalaa mazuba aamvwiki aali lusele.  Mbuli bupaizi bwa Mithraizimu mbubwakali kuyaa kubaa mpuwo mumunzi wa Loma wamituni, ayalo mvwiki yamazuba aali ciloba yakatalika kubaa mpuwo akubelesyegwa.

Kulangikaanga kuli muuya wabusongo wakali kweendelezya kukomba mituni akweendelezya zintu cakuti eelyo mvwiki yazilengwa leza niyaajuzyigwa aciindi ceelede cabupaizi bwa [Mithraizimu,], oobo bupaizi bwakukomba zuba bulaa mpuwo alimwi bwakasolweda kusumpula buzuba bwa Zuba atalaa mazuba woonse. Ncobeni eeci tacili cintu cakacitika mbuli ntenda. (Robert L. Odom, Sunday in Roman Paganism, p. 157)

Malembe  aamisela aamba kuti, bana ba Isilayeli bakali kukomba mu “buzuba bwa Saturn" kutegwa batondezye kuti buzuba bwa Mujibelo bwamazubaano nje Nsabata yamu Bbaibbele.  Pele buyo, komwe akataa tobile twaambo ootu nkakasalazyidwe:

  1. Bana ba Isilayeli bakali mubuzangi, ncenciceeco Yahuwah ncaakabalekela kuti baumputwe akutolwa buzike.
  2. Kuzinguluka kwa mvwiki akataa kkalenda lyabana ba Isilayeli akkalenda lyaba Loma kwakaliimpene kapati.

Kkalenda lyeengedwe akasamu lyakajanwa kumazyiba ookwa Titus kalitondezya Mujibelo (naa dies Saturni - buzuba bwa Saturn) kuti mbuzuba butaanzi bwamvwiki yabakomba mituniAkataa mwaka wa A.D. 79 kusikila kumwaka 81, Muleli Titus wakayaka zisambilo zyabantu boonse munsaa mulundu wa Esquiline ku Loma.  Eezi zisambilo zyakali kwiitwa kuti Nzisambilo zyokwa Titus; zyakalaa misyobo yabuyaki minjaanji eeyo yakaanzwa amuyaki Famullus. Kubwaanda bwazisambilo eezi kwakeengedwe kkalenda mbuli kasamu. Eeco ncimwi cintu akataa BuLoma cakali kutondezya mvwiki yamazuba aali ciloba aayo aakapedwe mazina aamituni.  

Eeli kkalenda lilaa mulimo nkaambo lyakali kutondezya mvwiki ntaanzi yabakomba mituni eeyo yakali kutalikilamubuzuba bwa Saturn.  Buzuba bwa Mujibelo mukkalenda litaanzi lina Juliyasi tiibwakali buzuba bwaciloba pele bwakali buzuba butaanzi, kabutobelwa abwa Nsondo, mpoonya bwa Muvwulo akumanizya mvwiki mubuzuba bwa Veneris, naa mazubaano Bwasanu.

Kuzwa aciindi ca Muswaangano waku Nicea mumusela wane, mvwiki iina Juliyasi yamituni yamazuba aali ciloba, yakatalika ubelesyegwa kwiinda mumulawo, kutalikila mu Nsondo akumanina Mujibelo.  


TONGOOSI #9: "Ncintu cikatazya ncobeni! Inyika yoonse ibelesya kkalenda liimpene. Kukomba kubelesya kkalenda eeli inga candimanina mulimo wangu. Ino inga bana bangu baunka buti kucikolo? Webo tokonzyi kupona munyika yamazubaano akukomba kweendelanya kkalenda eeli!"

BWIINGUZI: Kutongooka ooku kulwana kasimpe nkwakuti aabo batabilila akukulwaizya kaambo aako, kunyina pe nibaakakide kuti kuteelela kasimpe caambilizya kubweza ciciingano: ciciingano cakuteela.

Maumi aamazubaano aleendelezyegwa akkalenda lina Gregory; mazuba aakubeleka, mazuba aazikolo, mamanino aamvwiki, mazuba aakulyookezya – woonse alabalilwa kubelesya mvwiki iizinguluka kakwiina kulekezya. Kuti mumuni wa Nsabata yakasimpe watambulwa, kuyooba kwaandaanya. Eeci ncecintu citakonzyi kuleyegwa pe. 

Milimo yakasweeka, nkwatano azyalo zilamana eelyo muntu nazumina kasimpe eelyo umwi akataa banabukwetene natazumini. Nokuba boobo, eeci taceelede kulesya batobeli bamasimpe bokwa Yahushua. Aabo bayandisya kasimpe atalaa zyoonse tabalindili kuti kasimpe kabaa mpuwo pe, nokuba kuti cuubeube kuteelela. Eelyo nobakamvwa kasimpe, balazumina mpeenya aawo akutambula ciciingano, kabazuminana amwaapositolo Paulu kuti "Nkaambo mapenzi eesu ngotupenzyegwa cino ciindi maubauba aatola buyo kaindi kaniini, alainda kutucitila bulemu bupati loko butamani, . . . ."  (2 Bakolinto 4:17, KJV)

Mumuni uyaa kuyungizya kumweka. Lusyomo lwakavwukkidwe kunsaa kulubila kwamanjezyeezya aziyanza zyabantu, lino LUYAA kujokolosyegwa.

Hena webo walisalila kutobela na?

Hena webo ulakayandisya ncobeni kasimpe cakuti ulakateelela kufumbwa muulo ngonga wabbadela mukucita boobo?

Kukondwa kuteeli kulindila baabo balisalila kuteelela kasimpe.