Print

Ba Nephilimu bamu Bbaibbele: Hena Yahuwah Mujayi uusondokede naa Mulengi wa Luyando?

Ciindi aciindi, bantu batamuzyi leza abasyaatulengwalengwa batamikizya Mwami Yahuwah a Jwi Lyakwe mulandu wabujayi kumwi kabati,

Leza wa Cizuminano Cakale muntu mujayi uusondokede! Tee kayi Walo nguwakalailila kuzimaanya masi manjaanji mu Cizuminano Cakale kakwiina kaambo ncibaacita bantu aabo bakali kukkala muzisi eezyo! Mwati inga kali Leza waluyando ncobeni ooyo!”

Eeci cibalo citobela ansi aawa ncecaambwa ziindi zinjaanji mukutabilila zwanga eeli lyakaleka kale akukasaala. Mucibalo eeci, Mwami Yahuwah ulailila bana ba Isilayeli kuti bajaile limwi akuzimaanya lunyungu lwa masi aali ciloba:

Lino Mwami Yahuwah, Leza wanu uyoomunjizya munyika eeyo njimuyookkala, alimwi uyoomutandila misyobo iili munyika eeyo. Uyootanda misyobo iili ciloba yanguzu kwiinda ndinywe, misyobo ya Bahiti, Bagegasyi, Baamoli, Bakkenani, Bapelezi, Bahivi, alimwi a Bajebusi. Mwami Yahuwah, Leza wanu aakwaaba bantu aaba kulindinywe, muleelede kuti mukabajaye boonse buyo mbobabede. Mutakapangi cizuminano ambabo, nikuba kubabeda aalubomba pe. Mutakakwatani ambabo, alimwi mutakalekeli bana banu kuti bakakwatane ambabo pe, nkaambo inga bayooiisya bana banu nzila zyakukomba baleza bambi akubalesya kukomba Mwami Yahuwah, Leza wanu. Aawo Mwami Yahuwah inga wamunyemena akumunyonyoona cakufwambaana. Mboobu mbomweelede kucita kubantu aabo. Mukazimwaye zipaililo zyabo, mukapwayaule misemo yamabwe nkobapailila, mukamwayaule twaanda twamalende ooto ntobakombela alimwi mukatente mituni yabo. (Ciibalusyo 7:1-5)

Masi aaku Kanaani Kaataninga Lwanwa bana Isilayeli

Masi aaku Kanaani Kaataninga Lwanwa bana Isilayeli
http://www.bible-history.com

Aayo masi aali ciloba aakajayigwa akali:

  1. Bahiti
  2. Bagegasyi
  3. Baamoli
  4. Bakkenani
  5. Bapelezi
  6. Bahivi
  7. Bajebusi

Mucibalo citobela ansi aawa, Mwami, Yahuwah ulasalazya akataa masi kuti ngaali masi aakeelede kujayigwa (masi aaba Kkenani) ayaayo aakeelede kubedwaa luzyalo.

Kufwida Luzyalo:

Eelyo mwaswena afwiifwi amunzi ooyo ngomuyanda koola, kusaanguna mubape ciindi cakuti balikombye, amwaambilizye luumuno. Kuti bazumina kujalula manjililo, bantu boonse bamumunzi ooyo balaba bazike banu, banoomubelekela lyoonse. Pele kuti tabalikombyi, alimwi balengelezya nkondo yakulwana ndinywe, amubabbaatikizye akubacingilila mumbali lyabo. Mwami Yahuwah wanu waaba munzi ooyo mumaanza aanu, mujaye baalumi boonse apanga. Pele bakaintu, bana, zintu zivwubwa azimwi zyoonse zili mumunzi ooyo, mulakonzya kuzisaala kuti zibe zyanu. Alimwi mulakonzya kubelesya eezyo Mwami Yahuwah nzyaamupa nimwasaala basinkondonyoko. Mbombuboobu mbomweelede kuyoocita kuminzi yoonse iili kulaale anyika yanu. (Ciibalusyo 20:10-15)

Kujaya akunyonyweeda limwi:

Pele kuminzi yamisyobo eeyo Mwami Yahuwah wanu njayoomupa kuti ibe lukono lwanu, mutakasiyi cintu niciba comwe cipona pe. 17Mbubonya mbuli Mwami Yahuwah wanu mbwaakamulailila, amukabanyonyweede limwi, Bahiti, Baamoli, Bakenani, Bapelezi, Bahivi a Bajebusi. 18Nkaambo inga mulaba nimuccilila ziyanza zibi nzyobacita zyakukomba baleza babo, mpawo mubisizye Mwami Yahuwah wenu (Ciibalusyo 20:16-18)1

Nkaambo nzi Mwami Yahuwah ncaakasalaula akwaandaanya akataa masi aa Kkenani amasi amwi? Nkaambo nzi Walo ncaakabalailila kuti beelede kunyonyweeda limwi masi ayoo? Mangwalo alisalazyide ncobeni kuti bantu baku Kkenani bakalaa cilengwa cakukomba mituni ciyambukila kumuntu kufumbwa wasangana akati kabo.  “Nkaambo inga bayooiisya bana banu nzila zyakukomba baleza bambi akubalesya kukomba Mwami Yahuwah, Leza wanu. Aawo Mwami Yahuwah inga wamunyemena akumunyonyoona cakufwambaana. (Ciibalusyo 7:4) nkakakali kaambo keni kakucitila boobo, pele kuli zinjaanji aawa kwiinda zintu zilibonya antangalala. Kutegwa muntu amvwisisye akuteelela cintu cipati aawa, swebo tweelede kupiluka musyule kumazuba ookwa Noah. Bbuku lya Matalikilo 6 alijisi cijuzyo cikonzya kutwiingula:

Ciindi eeco bantu batasyomi bakalivwulide kapati munyika yoonse, alimwi bakazyala bana basimbi. Nkabela bantu bakali kusyoma Mwami Yahuwah bakabona kuti aaba basimbi bakali babotu, aboobo bakatalika kukwata kufumbwa aabo mbobakali kuyanda akulisalila. Lino Mwami Yahuwah wakati, “Muuya wangu tuukooyookazyanya abantu kukabe kutamani, nkaambo mbaasizinyonyoono. Pele banoocijisi myaka iili mwaanda amyaka iili makumi obilo.” Mumazuba aayo, alimwi amumazuba aakatobela, kwakali mantu malamfu munyika, aaba mbabakazyalwa kubasimbi aabo bakakwetwe kubantu ba Leza. Aabo mbabakaba nkalakata zyabasinguzu mumazuba aayo, alimwi mbabakali basimpuwo baciindi bakali kuluulwa. (Matalikilo 6:1-2, 4)

mwaalumi uuzingidwe mizeezo ubala BbaibbeleCintu cini ncociiminina cibalo eeci cakalubwa akuvwukkilwa kunsaa milwi yatwaambo, alimwi kanjaanji ciindwa kumbali abasicikolo ba Bbaibbele mbweenya buyo. Kutegwa tukopolole ncocaaamba cibalo eeci, swebo tweelede kuzyiba ncobeni kuti mbaani “bana basankwa bokwa Elohimu”. Nkaambo kakuti "Bana basankwa bokwa Elohimu" mumulaka waci Hebulayo balembwa kuti B'nai HaElohim. Aaka kaambo kalajanwa muzibalo zimwi zyotatwe mu Cizuminano Cakale. Zyoonse ziindi eezyo zijanwa mu Bbuku lya Joobo.2

Bumwi buzuba bangelo bana bokwa Elohimu bakaboola kuzyoolitondezya ku Mwami Yahuwah, awalo Saatani wakeza akati kambabo. (Joobo 1:6)

Alimwi kwakali bumwi buzuba bana bokwa Elohimu nibakaboola kuzyoolitondezya ku Mwami Yahuwah, awalo Saatani wakaza akati kambabo. (Joobo 2:1)

Lino Mwami Yahuwah wakaingula Joobo kuzwa mukambizi, wakati,Nduweni yebo kuti oonyansya kulaya kwangu koambaula majwi aatali aabusongo? Libambile cabulombwana, ndilakubuzya, eelyo yebo undiingule. Ino yebo wakali kuli ciindi nindakaimikizya ntalisyo yanyika? Ndaambile kuti naa kokonzya. Nguni wakeenga masimpilo aayo, ede ulizi? Nguni wakalandamuna lukole kwiipima? Ino misemo yayo yakaimvwi aanzi? Alimwi nguni wakabikka bbwe lyacooko cayo? Sena wakaliko mubuzuba oobo bangelo nibakoompolola cakusekelela anyenyezi zyakubucedo nizyakali kutangala? (Joobo 38:1-7)

Oomu mutumpango toonse tulembedwe atala aawa, mulembi3 wacibalo wakasalazya kutondezya kuti "bana ba Elohimu" bakali bangele. Ino ninzi kayi cini eeco Mozesi ncasoleka kutwaambila mu Matalikilo 6? Cilisalazyidwe kuti, Mozesi utwaambila kuti bangele bakatalika kunjilila bamakaintu babuntu bwanyama, mpoonya aabo bana bakazyalwa kuzwa muzisyabo eezyo, bakali magalakata aabantu bapati (Muci Hebulayo baitwa kuti ba Nephilimu). Nokuba kuti eeci ncintu cimvwika bweenzu kuli bamwi, pele mbombubo bwini oobo mbokaamba kampango aaka.

Zintu zyeenzu zyoonse eezyo zililembedwe mu Matalikilo 6 mbuli mbozyabakamvwinsyidwe akuteelelwa abasanduluzi ba Mangwalo, eezyo zintu zyaambilizya kuti bangele bawide bakazyala bana kuli bamakaintu banyama yabuntu – aabo bazyibidwe kuti "Nephilimu." Mombuboobo mbwaakateeledwe makani aayo abamatata bataanzi bacikombelo. Eezi zintu zyakaindulukwa kwaambwa mutwaano atusimi twamukowa uuli woonse wansiku atalaa nyika: akataa ba Giliki, baku Ijipita, ba Hindu, abaabo bakkala mutunsumbu twalwizi lwa Kumusanza, Bamweenye baku Amelika, alimwi abamwi banjaanji.4



Katutaninga zumanana kuunka kumbele, atwiingule twaambo tumwi tujanika mubusanduluzi bulaa mpuwo bwaba "Sethite" nobasandulula Matalikilo 6.

Manjezyeezya aaba Sethite aambilizya kuti "bana basankwa ba Elohimu" mbana ba lunyungu lwa Seti akuti aabo "bana babantu basimbi" bakali bana balunyungu lwa Caini. Aaya makani asendekezya kuti kwiinda mukukwatana akataa lunyungu lwa Seti mululami alunyungu lwa Caini uusofweede, inyika yakasofwaalila limwi cakutajokoloka. Cintu cakatobela ncakuti, Mwami Yahuwah wakacaazya buyo kunyikizya nyika yoonse muzambangulwe lyameenda akutalika lunyungu lupya muli Noah amukwasyi wakwe.

Kaambo #1: Kunyina pe mu Mangwalo aawo mpokwaambwa kuti bantu balunyungu lwa Seti bakali “bana basankwa bokwa Elohimu” (B'nai HaElohim). B'nai HaElohim mabala aabelesyegwa kwaamba bangele mu Cizuminano Cakale. Joobo 38 ulisalazyide kapati kuti ba B'nai HaElohim bakali bangele, nkaambo ino nguni muntu wakalengedwe kale wakaliko eelyo Mwami Yahuwah naakalazyika musemo wanyika yoonse? Tede kwakali buyo bangele, mbibakalengedwe kutaangunina zintu zyoonse zyakalengwa.

Lino Mwami Yahuwah wakaingula Joobo kuzwa mukambizi, wakati, “Nduweni yebo kuti unyansye kulaya kwangu amajwi aatali aabusongo? Libambile cabulombwana, ndilakubuzya, eelyo yebo undiingule. Ino yebo wakali kuli ciindi nindakaimika ntalisyo yanyika? Ndaambile kuti naa kokonzya. Nguni wakeenga masimpilo aayo, ede ulizi? Nguni wakalandamuna lukole kwiipima? Ino misemo yayo yakaimvwi atalaanzi? Alimwi nguni wakabikka bbwe lyacooko cayo? Sena wakaliko mubuzuba oobo bana ba Elohimu [ B'nai HaElohim] nibakoompolola cakusekelela, anyenyezi zyakubucedo nizyakali kutangala? (Joobo 38:1-7)

Kunyina pe cilembedwe mu Mangwalo eeco cikonzya kutabilila kusendekezya kuti “bana basankwa ba Elohimu” baambwa mu Matalikilo 6, mbana balunyungu lwa Seti.

Kunyina pe cilembedwe mu Mangwalo eeco cikonzya kutabilila kusendekezya kuti “bana basankwa ba Elohimu” baambwa mu Matalikilo 6, mbana balunyungu lwa Seti.

Busanduluzi bwakuti "Bana basankwa ba Seti abana basimbi bokwa Kaini", nkudyaaminina akuvwunikila cintu cini caamba mabala aandaanya Bana Basankwa bokwa Yahuwah abana basimbi bokwa Adamu. Nkukakatila kupa busanduluzi bupilingene kuleka bulembedwe mu malembe mbuli mbokwaazyibidwe kale kuteelelwa akataa bamayi abasicikolo mumisela yakainda mumalembe aaci Hebulayo. Aayo mabala alisalazyide kwiimpanya akataa “bangele” abamakaintu baanyika.

Kuti eeci cibalo nicakali kuyanda kwiimpanya akataa “bana basankwa ba Seti abana basimbi bokwa Kaini,” nkaambo nzi ncicatakaamba boobo? Seti taakali Leza pe, alimwi Kaini taakali Adamu. (Nkaambo nzi ncicataalembwa kuti “bana basankwa bokwa Kaini” a “bana basimbi bokwa Seti?” Kunyina pe cintu cilesya cibalo eeci kuti caambe buyo lubazu lomwe lwabana balunyungu lwa Adamu. Kuyungizya waawo, kunyina nokwaambidwe bana basimbi ba Elohimu.)

Mbubuti bupanduluzi waba "Sethite" mbobugwasyilizya akuletelezya zambangulwe lya meenda, eeco mbwaanga ncecintu cigaminide kwaambilizyigwa mucibalo eeci? Aaya manjezyeezya buyo aatakwe bugwasyilizi buzwa mu Mangwalo. . . .

Kufumbwa buyo kusoleka kubelesya mabala aakuti "Bana basankwa bokwa Elohimu” mukwaambilizya bantu banjaanji, eeco ncintu citako mu Mangwalo alimwi ncintu cisisa ciiminina mabala aayo. Eeci ncintu cilwana nzila yini iilondokede eeyo IBbaibbele njolibelesya mabala aayo.5

Akamwi kaambo kakulangisya aawa nkakuti Mangwalo taambi kuti lunyungu lwa Seti lwakali lwabululami pe.

Alimwi kuli Seti, kuli nguwe kwakazyalwa mwana musankwa; alimwi walo wakamuulika zina lyakuti Enosi: mpoonya bantu bakatalika koompolola zina lya Mwami Yahuwah. (Matalikilo 4:26)

Aaka kampango kali atalaawa nkakaambwa mukutabilila muzeezo wabululami bwa Seti alunyungu lwakwe, pele kuli tumpenda tobile tujanika mukuyeeyela boobu: (1) Aaka kampango kaamba kuti "mpoonya bakatalika balunyungu lwa Seti koompolola zina lyokwa Yahuwah." (2) Kuyungizya kuli ceeci, basicikolo banjaanji bakalombozya kuti aaka kampango tiikakasandululwa mbokeelede bwini pe. Kakeelede kusandululwa kuti: “ Alimwi kuli Seti, kuli nguwe awalo kwakazyalwa mwana musankwa; mpoonya walo wakamwiita zina lyakwe kuti Enosi: mpoonya bantu bakatalika kusampaula zina lya Mwami Yahuwah."

Taceelede kulubwa kuti balombwana banjaanji balemekwa bakakazya kuti ibbala lya הוחל huchal, eelyo ndyotusandulula kuti 'bakatalika', lyeelede kulembwa kuti bakatalika minzi yakusampaula, nokuba kuti mpoonya aawo kusampaula kwakatalika, alimwi akuti kuzwa ciindi eeco balo mpobaamba kuti mpokwaatalikila kukomba mituni. Bunji bwa baJuuda bakalaa muzeezo ooyu, alimwi awalo Maimonidesi wakapandaula makani manjaanji mucibalo ncaakalemba mutwe kuti Mubandi wa Kukomba Mituni; eeco cibalo mbuli mbocitamvwiki kabotu, cipede buyo matalikilo eeni akuyambukila kwa bupaizi bwakukomba mituni . . . (Adam Clarke's Commentary on the Bible)

Ibbuku lyokwa Jasher, eelyo lyakaambilizyigwa mu Mangwalo (Joshua 10:13; 2 Samuele 1:18), lileendelana akuteelela ooku.

Alimwi Seti naakapona myaka iili mwaanda yosanwe, mpoonya wakazyala mwana musankwa; alimwi Seti wakamuulika zina mwanaake musankwa lyakuti Enosh, kaamba kuti, Nkaambo muciindi eeco bana basankwa babantu bakatalika kuzyalana, alimwi bakatalika kusofwaazya miya amyoyo yabo kwiinda mukutyola milawo akuzangila [Elohimu]. Mbweenya mbucakali mumazuba ookwa Enoshi abalo bana basankwa babantu  bakazumanana kutyola milawo akuzangila [Elohimu], akuyungizya kunyemya Mwami [Yahuwah] kuti anyemene bana babantu. Mpoonya bana babantu bakaunka akuyootalika kukutaukila baleza bamwi, alimwi bakamuluba Mwami [Yahuwah] ooyo wakabalenga munyika: alimwi mumazuba aayo bana babantu bakabamba zibumbwa zya lubulo lwa butale, zisamu a mabwe, nkabela bakatalika kukotamina zibumbwa eezyo, alimwi bana basankwa babantu bakasulaika Mwami [Yahuwah] mumazuba woonse ookwa Enoshi abana bakwe; mpawo bukali bwa Mwami [Yahuwah] bwakabilila nkaambo kamilimo yabo azisesemyo zyoonse nzibakali kucita munyika. (Jasher 2:2-5)

Kaambo #2: Kunyina pe kaambo keni kakusyomena kuti kwaamba “bana basimbi babantu” nkwaamba bana balunyungu lwa Kaini. Mubwini, aabo “bana basimbi babantu” caambilizya buyo bamakaintu baanyika, nkokuti bana basimbi aabo bakazyalwa eelyo bantu nibakatalika kuzyalana atalaa nyika.

Ciindi eeco bantu batasyomi bakalivwulide kapati munyika yoonse, alimwi bakazyala bana basimbi. 2Nkabela bantu ba Leza bakabona kuti aaba basimbi bakali babotu, aboobo bakatalika kukwata kufumbwa aabo mbobakali kuyanda. (Matalikilo 6:1-2)

Kaambo #3: Kunyina kaambo keni aawa kakusyomena kuti kukwatana akataa bana balunyungu lwa Seti abalunyungu lwa Kaini inga caletelezya kuzyala magalakata aabantu [Nephilimu].

Kuzyala bana akataa bazyali baimpene mizeezo yabupaizi, tacili cintu cipa kuzyala magalakata aabantu pe . . . . Pele kuzyalana kutali mbokweelede muzilengwa leza zyoonse, eeco ncecaaletelezya kuzyala bantu bapati aanga mbanyama bamusyokwe akupa kaambo kakuti lubeta luboole lwa Zambangulwe lya Meenda.

Pele kuzyalana kululeme mumukowa wa Noah mbuli mbokwaambwa mu Matalikilo  6:9: Mukwasyi wa Noah wakalaa lunyungu lwakaluleme.6

Bangele batandwa kuzwa KujuluKaambo #4: Cizuminano Cipya cikoyaanga caambilizya muzeezo wakuti bangele bakakwatana akuzyala bana abamakaintu baanyika mumazuba ookwa Noah, akwaambilizya lubeta lwakaboola kuzyoosubula cibi cabo cipati. Mucibalo citobela, Petulo utwaambila kuti, kalitaninga boola zambangulwe lya meenda, aabo bangele bakacita cinyonyoono, bakatandilwa anze ku Gehenna [muci Giliki nkokuti Tartarus] kuyoolindila lubeta.

Nkaambo Yahuwah taakabalekelela bangelo bakabisya, pele wakabawaala kucikkalilo cabafu kuli mudima uusiya mbi, nkobaangidwe kulindila lubeta. 5Alimwi Yahuwah taakabalekelela basikale, wakabamba buyo Nowa muntu walusele  ooyo mukambausi wa zyabululami akataa bamwi bali ciloba naakatumya zambangulwe lyamaanzi kubantu bataswiilili Mwami Yahuwah. (2 Petulo 2:4-5)

Mukampango katobela, Juda wiinduluka kwaamba ncaakaamba Petulo mucikonkezyo cakwe cijatikizya bangele aabo bakabisya. Juda weezyekanya cibi cabangele aabo kucibi ca Sodoma a Gomorrah, akugaminina kwaamba kuti "balo bakalilekela kucigololo" akufwidana busa "kucita zitondwa."

Amuyeeye bangelo batakabamba bulelo bwabo, alimwi bakasiya busena Mwami Yahuwah mbwaakabapede. Mwami Yahuwah wakabaanga nketani zitamani, alimwi ulibabikkide mubusena bwamudima kusika buzuba bupati oobo nayoobabeteka. 7Amuyeeye alimwi minzi ya Sodoma a Gomorrah aminzi iibambene aanjiyo. Mbweenya mbuli basunu, bantu baminzi eeyo bakali basibwaamu akucitana zitondwa. Mwami Yahuwah wakabacita kuti cibe citondezyo naakabasubula amulilo uutamani. (Juda 1:6-7)

Kuli zinjaanji zinga zyaambwa mumakani aaya, pele kwiindilizya kupandulula inga caba cintu cinyonganya akuletelezya tunjaanji. Pele aawa kaambo keni nkakuti “bana basankwa ba Elohimu” aabo baambwa mu Matalikilo 6 mbangele bawide, kutali bantu na baalumi ( balunyungu lwa Seti). Kuzumanana kwaamba kuti “bana basankwa ba Elohimu” bakali “bana basankwa bokwa Seti” inga tiicaba cintu ciluleme mbuli mbocilembedwe pe. Kuti swebo katuli basicikolo basyomeka ba Bbaibbele, tweelede kulekela Mangwalo kuti alyaambilile lwawo. Mumakani woonse aaya, mbuli muziiyo zyoonse, swebo tweelede kutobela bumbonikakwiina kucebauka akudonaika kufumbwa ooko nkobutozya bumboni.

Kuli baabo basiminide ncobeni ku Bbaibbele, ooto twaambo tutabilila “kuti aabo basankwa baambwa bakali bangele” tulangikaanga tulazuminika. Kuli baabo bakkomanina kuliiba mutusimpe tuvwunguludwe mu Mangwalo, kunyina abumwi bukwabilizi bwiinda waawo.

Kuli baabo basiminide ncobeni ku Bbaibbele, ooto twaambo tutabilila “kuti aabo bana basankwa baambwa bakali bangele”, tulangikaanga ntwaambo tuzuminika. Kuli baabo bakkomanina kuliiba mutusimpe tuvwunguludwe mu Mangwalo, kunyina abumwi bukwabilizi bwiinda waawo.7

Bikkila maanu kuti: Bamwi balakazya kuti aayo masendekezya aakuti bakali bangele aabo baambwa mu Matalikilo 6 nkaambo buyo kakuti "bangele tabakonzyi kukwatana." Ooto tumpango tupedwe kutabilila muzeezo ooyo, nokuba boobo, tugaminina kwaamba bangele bakujulu antoomwe alukwato (Mateyo 22:30; Maako 12:25; Luka 20:34-36). Kunyina pe mpokulembedwe mu Mangwalo kuti aabo bangele “bakazangila kujulu”  akutalijata muzisusi akusiya ciimo ncibaalengedwe cakutaanguna, alimwi bakasiya masena ngubakapedwe” (Judi 1:6), kuti tabacikonzyi kuzyalana mbuli bantu baanyika.



Lino atusanyangule twaambo tunjaanji tujatikizya makani aaya ambotweendelana kumalaile ookwa Yahuwah aakunyonyoona masi aabana Canaani.

Mbuli mbokusalazyidwe kulembwa mubufwaafwi, Yahuwah wakalailila kuti masi aabana Kanaani ajayilwe limwi nkaambo akalisofwaazya lunyungu aba Nephilimu (mantu mapati aakazyalwa akataa bangele abantu). Eeco cakali cintu cakali kuyanda kunyonganya makanze Aakwe kumusela wamuntu, ooyo ngwaakalengede kutaanguna mucinkonzya Cakwe. Kuti nicakalekelwa kuya kumbele cilengwa cakuzyalana akataa bantu, banyama abangele antoomwe, lunyungu lwabantu nilwakasofwaazyigwa cakuti, nicatakakonzyeka kuti Messiah azyalwe katakwe kampenda kacili muumbulu8. Kuti Mwami Yahuwah naatakainda akati kubelesya cceba akulesya ciyanza eeco, loonse lunyungu lwabantu nilwakasofwaazyigwa alunyungu lwaba Nephilimu. Boonse bulangizi bwa lufutuko kwiinda muli Messiah wakasyomezyedwe, nilwakazimaanina limwi mpoonya aawo.

Nkaambo kakuti Mangwalo kunyina mpaambilizya kuti kwakali bangele alimwi bakainduluka kuzyalana abantu9, ncintu ciide kuzuminwa kuti kunooli lunyungu lwaba Nephilimu lwakafutuka kuzambangulwe lyameenda kwiinda muli bamakaintu ba bana basankwa bokwa Noah aabo bakafutulwa mubwato. Niwakaindide muyoba wa Noah, musyobo waba Nephilimu wakalibonya alimwi atalaa nyika muluzubo lwa Noah eelyo nibakatalika kuzyalana akumwaikizyana atalaa nyika. Eeci ncintu cakalibonya muzisi oomo mwakali kukkala ba Nephilimu munyika ya Kanaani mumazuba ookwa Mozesi a Joshua. Nokuba kuti ooyu muzeezo inga waankamika bantu banjaanji, ncintu cilaa maanu kwaamba boobo kweendelanya a Mangwalo.

Matalikilo 6 aBweende bwazintu Zyaacitika Niwakaindide Muyoba:


(1) Bangele bakawa bazyalana abamakaintu baanyika (bamukowa wabantu).

"Kwakali mantu malamfu [Ba Nephilimu] munyika, alimwi akuzwa aciindi eeco, eelyo bana ba Elohimu nibakanjilila bana basimbi babantu, aaba mbabakazyalwa kubasimbi aabo bakakwetwe kubantu ba Mwami Leza. Aabo mbabakaba basinguzu mumazuba aayo, alimwi mbabakali mumazuba aayo, alimwi mbabakali basimpuwo baciindi." (Matalikilo 6:4)

Ciindi eeco bantu batasyomi bakalivwulide kapati munyika yoonse, alimwi bakazyala bana basimbi. Nkabela bantu ba Mwami Yahuwah bakabona kuti aaba basimbi bakali babotu, aboobo bakatalika kukwata kufumbwa aabo mbobakali kuyanda. Lino Mwami Yahuwah wakati, “Muuya wangu tuukooyookazyanya abantu kukabe kutamani, nkaambo mbaasizinyonyoono. Pele banoocijisi myaka iili mwaanda amyaka iili makumi obilo.” Mumazuba aayo, alimwi amumazuba aakatobela, kwakali mantu malamfu [Ba Nephilimu] munyika, alimwi akuzwa aciindi eeco, eelyo bana ba Elohimu nibakanjilila bana basimbi babantu, aaba mbabakazyalwa kubasimbi aabo bakakwetwe kubantu ba Mwami Yahuwah. Aabo mbabakaba basinguzu mumazuba aayo, alimwi mbabakali basimpuwo baciindi. (Matalikilo 6:1-4)

Nkaambo bangele banjaanji bokwa [Elohimu] antoomwe abamakaintu baanyika, bakazyala bana basankwa aabo bakanyina bululami, aabo bakali bantu basulaikide kufumbwa cintu cakaluleme, nkaambo balo bakali kulisyoma munguzu zyabo; muziyanza zinjaanji, aaba balombwana baambwa kuti bakali kucita kufumbwa cintu eeco ba Giliki ncobakali kwaamba kuti cilakonzyanya acintu cicitwa ankalakata zyabantu. (Flavius Josephus, Antiquities of the Jews, Book 1, Chapter 3, 1.3.1, http://www.biblestudytools.com/history/flavius-josephus/antiquities-jews/book-1/chapter-3.html)

Kuteelela kuti aabo bangele bakazangide bakoonana abamakaintu banyama yabuntu kuutaninga sika muyoba (Matalikilo 6), nkokwakali kuteelela kwabantu banji mumusela mutaanzi, mbuli mbotunga twabona lino mukaambo kokwa Flavius Josephus. Ndileelyo buyo niwakasika musela wasanu kuzwa ciindi ca Kristu eelyo bupanduluzi bwaba "Sethite" busandulula kampango ka Matalikilo 6 nibwaatalika kumvwika akataa bantu.

Mumusela wasanu kuzwa ciindi ca Kristu, ndendilyo nikwakatalikwa kuteelelwa kuti aabo bana ba Elohimu baambwa mu Matalikilo 6 bakali “bangele” pele eeco cakaba cintu camasampu nicakatalika kunongwa abantu banjaanji. . . .

Celsus a Julian Muzangi wakali kubelesya muzeezo wakwaamba “bangele” aabo mukulwana bana Kristu. Umwi Julius Africanus wakaanka kubelesya muzeezo waba Sethite mukuyanda buyo kuti aleke kufubaazyigwa. Umwi Cyril waku Alexandria wakakakila limwi muzeezo wakupandulula "bangele" kuti uleendelana “alunyungu lwa Seti". Augustine awalo wakazumina muzeezo waba Sethite, nkabela ooyo ngomuzeezo wakazwidilila kusikila mu Misela Yaakatikati.10

(2) Nkaambo kakusangana kulunyungu lwabangele aabo baambwa mu Matalikilo 6:1-4, moyo wamuntu ulinjombede cakutajokolosya mumizeezo iisofweede.

Mpoonya Mwami Elohimu wakabona kuti myoyo yabantu yakazwide busofwaazi munyika yoonse, alimwi kufumbwa ncibakali kuyeeyela mumizeezo yabo, cakali buyo cintu cisofweede ziindi zyoonse. Nkabela Mwami Yahuwah wakeetela nkaambo wakabamba muntu uukkala atalaa nyika, alimwi cakamucisa akumucumba mumoyo wakwe eeco. (Matalikilo 6:5-6)

(3) Yahuwah waamba kuti uyoonyonyoona muntu ngwaakalengede kuti akkale atalaa nyika.

Mwami Yahuwah naakabona kuti bubyaabi bwabantu boonse bwavwulisya koonse-koonse, akuti mizeezo yabo yoonse yakazwide buyo bubi, wakausa kuti wakalenga bantu akubabikka munyika. Aboobo Mwami Yahuwah wakati, “Ndiyoobanyonyoona bantu mbindakalenga koonse kufumbwa nkobabede munyika, alimwi abanyama, bayuni, azintu zyoonse zikalaba ansi, nkaambo ndausa kuti ndakazilenga.” (Matalikilo 6:7)

Bikkila maanu mukwesu aawa kuti Mwami Yahuwah waamba kuti uyoonyonyoona  "banyama, acintu cikalaba, abayuni bauluka muluwo." Nkaambo nzi banyama banjaanji boobo ncibakeelede kujayigwa akunyonyoonwa? Ibbuku lya Jasher litwaambila kuti eelyo "babetesi abaleli" (kunooli lyaamba bangele) nibakabba akutizya “bana basimbi babantu baanyika” kuzwa kubanalumi babo, bantu bakatalika kuzyalanya alunyungu lwabanyama baandeene antoomwe. Cintu cakatobela ncakuti, abalo banyama bakasofwaala akuleka kuba mbubaalengedwe kutaanguna.

Nkabela babetesi babo abaleli bakaunka kubasimbi babantu akutizya kufumbwa mukaintu ngubakali kuyanda, nayanda natayandi kuzwa kumulumi wakwe, mpoonya bana babantu mumazubaayo bakatalika kuzyalanya ŋombe zyaanyika, abanyama bamusyokwe abayuni bamuluwo  akusanganya lunyungu lwa banyama baindene11musyobo umwi kuuzyalana amusyobo wiimpene, akutalika kunyemya Mwami [Yahuwah]; nkabela [Elohimu] naakabona kuti nyika yoonse yakalisofweede, bantu boonse bakanyonganya luzyalo atalaa nyika, bantu boonse abanyama boonse. (Jasher 4:18)

Ziseese zyamisela mbozyakali kutondezyegwa 

Kotyanka acifwanikiso eeci12 kuti cikwazamuke.
Lunyungu lwabantu, banyama, abaChimera mu Bbaibbele ? (non-WLC video)
 

Eeci ncecintu cikonzya kupandulula kaambo keni Mozesi ncaakali kwiinduluka kubelesya bbala lyakuti banyama umwi awumwi "muluzubo lwawo/ lwabo" eelyo naakali kwaambilizya banyama aabo kabanjila mu Bwato. Aaba banyama bakali banyama bakalaa lunyungu lusalala lutavweledwe nokuba kusofwaazyigwa kuzyalana abanyanyina bamisyobo yiimpene, umwi umwi kasalala mumusyobo wakwe, mbweenya mbuli mbwaakalengedwe kumatalikilo (Matalikilo 1:20-25).

Pele ndiyoopanga cizuminano anduwe. Ukanjile mubwato yebo amukaintu wako, abana bako abakaintu babo. Alimwi kubanyama ukanjizye misyobo yoonse mubwato bobilo-bobilo mupoho amuzyazi kuti bakanunuke. Akubayunibamisyobo yoonse uyoobanjizya bobilo-bobilo, amisyobo yoonse yabanyama bapati atunyama tuniini bakanjile mubwato kuti bakanununwe. (Matalikilo 6:18-20)

Mubuzuba oobo mbubonya, Nowa abana bakwe botatwe, ba Shemu, Hamu a Jafeti, mukaintu wakwe antoomwe abamukabana bakanjila mubwato. Bakanjila antoomwe abanyama bamusokwe bamisyobo-misyobo abanyama bavwubwa, azintu zyoonse zikalaba ansi, alimwi amisyobo yoonse yabayuni. (Matalikilo 7:13-14)

Kuleka buyo kuti banyama aabo bakanjila mubwato bakalaa lunyungu lusalala, pele Mangwalo atwaambila kuti Noah awalo wakalaa luzubo lusalala lutavweledwe.

(4) Noah waambwa kuti wakalaa luzubo lusalala lutavwelanyidwe.

Pele Noah wakabedwaa luzyalo mumeso ookwa Yahuwah. Aaya ngaakali mazyalane ookwa Noah: Noah wakali mwaalumi wakaluleme mumusela wakwe, alimwi Noah wakeenda a Elohimu. (Matalikilo 6:8-9)

Ibbala lisanduludwe kuti "kulondoka" mukampango kali atalaawa ndyakuti tamiym [mubbuku lya Strong H8549]. Mubwini, eeli bbaka lilangikaanga talyaambilizyi buyo kululama buumi bwa Noah, pele buyo kujatikizya luzubo lwakwe. Mwanaa mbelele wa Pasika amoombe uusubila, bakeelede kuba tamiym (nkokuti tiibakajisi kabata nokuba kampenda amubili), mbweenya bwakeelede kuba zituuzyo zyacinyonyoono zyoonse. (Langa cilembedwe mu Kulonga 12:5, Myeelwe 19:2, amu BaLevi 4:3.)

Mu Matalikilo 6:9 amwalo kulilembedwe kuti kwakanyina kuvwelenganya muluzubo lwa Noah: mukwasyi ookwa Noah wakali kusalala kakwiina kuvwelwa lunyungu lwabanyama baindene. Ibbala libelesyedwe eelyo lyaamba kuti tamiym, lyaambilizya tumpenda twaamubili mbuli kulemana, kubaa tubata, nokuba kubula cintu ceelede kuba mukulengwa kululeme.13

Ibbala lyaci Hebulayo lyakuti tamim liiminina kuti kunyina kampenda, alimwi ndebbala libelesyegwa mukwaamba tumpenda twaamubili, kuleka tumpenda twakulijata muzisusi. Aboobo, eeli bbala lilabelesyegwa mukwaamba banyama babelesyegwa muzituuzyo kuti balasalala akuti tabakwe kampenda. Ndebbala lyaamba kuti kwiina kampenda mu Kulonga 12:5; 29:1. BaLevi 1:3,10; 3:1,6; 4:3,23,28,32; 5:15,18; 6:6; 9:2,3; 14:10; 22:19; 23:12,18. Myeelwe 6:14; 28:19,31; 29:2,8,13,20,23,29,32,36. Ezekiya 43:22,23,25; 45:18,23; 46:4,6,13. Kakwiina kabata. Mweelwe 19:2; 28:3,9,11; 29:17,26. Uubulungene. Intembauzyo 119:1. Eeci caambilizya kuti Matalikilo 6:9 taambilizyi buyo kulondoka kwaluzubo lokwa Noah, pele twaambilwa kuti walo amukwasyi wakwe alikke mbabantu bakalisungide akulilesya kusofwaazya luzubo lwabo, nokuba kuti kwakali busofwaazi bwakuzyalana akusanganya lunyungu lwabanyama abangele bakawa bwakali kuyambukila nyika yoonse.14

(5) Noah wakazyala bana basankwa botatwe balaa luzubo lusalala.

Mpoonya Noah wakazyala bana basankwa botatwe, Shemu, Hamu, a Japheti. (Matalikilo 6:10)

Kweendelanya abwaamba bbuku lyokwa Jasher, Noah wakasela mwana musimbi ookwa Enoch kuti abe mukaintu wakwe.

. . . Noah wakaunka akuyoosela mukaintu, walo wakasala Naamah mwana musimbi ookwa Enoch, alimwi ooyo musimbi wakalaa myaka yakuzyalwa iili myaanda yosanwe amakumi lusele. Nkabela Noah wakalaa myaka yakuzyalwa iili myaanda yone amakumi aali fuka, eelyo naakakwata Naamah kuti abe mukaintu wakwe. (Jasher 5:15-16)

Lino mbotuzyibide kale kuti Enoch wakali muntu uululeme kapati (Matalikilo 5:18-24), ncintu camaanu kukosozya makani kwaamba kuti ooyo mukaintu wa Noah (Mwana musimbi ookwa Enoch) wakalaa luzubo lusalala, alimwi, abana bakwe mbaakazyala,bana basankwa bokwa Noah, abalo mbeenyw abakali baluzubo lusalala.

cifwanikiso calunyungu lwabanyama 

(6) Kulembedwe kuti nyika yoonse, bantu abanyama bakali kupona atalaa njiyo bakalisofweede.

Inyika yakasofwaala kunembo lyokwa Elohimu, alimwi nyika yakazulila bujayi. Nkabela Elohimu wakalanga atalaa nyika, alimwi, amulange, inyika yakalisofweede; nkaambo bantu abanyama boonse bakanyonganya luzubo lwabo atalaa nyika. (Matalikilo 6:11-12)

(7) Yahuwah waamba kuti uyoonyonyoona bazumi boonse.

Nkabela Mwami Elohimu wakaambila Noah kuti, 'Mamanino aabantu abanyama boonse asika kunembo lyangu; nkaambo nyika yazulila bujayi kwiinda muli mbabo; aboobo, langa, Ime njoolekela kuti banyonyoonwe antoomwe anyika.' (Matalikilo 6:13)

(8) Noah wakalaililwa kuti ayake Bwato.

Pele yebo panga bbwato lyamapulanga aamusamu wagofa, ukosole twaandaanda mukati, alimwi ulimate mukati akunze abunzuka bwa taala. Bulamfu bwalyo bukabe tukokola tuli myaanda yotatwe, bwaamba bukabe tukokola tuli makumi osanwe, bulamfu bwabwaanda bukabe tukokola tuli makumi otatwe. Alimwi ukayake ciluli atala aabbwato, ukasiye mwaako akati-kati wakakokola komwe. Mubbwato uyake twaandaanda ansi, alimwi atumwi atala aatootu, atwamamanino atala eeni, wamana ukabikke mulyango kumbali. Lino mebo ndiyoowisya zambangulwe pati anyika liyoonyonyoona zintu zipona, nkaako zyoonse ziyoofwa. (Matalikilo 6:14-17)

(9) Mangwalo aambilizya bana basankwa bokwa Noah abamakaintu babo ciindi citaanzi.

Pele ndiyoopanga cizuminano anduwe. Ukanjile mubbwato yebo amukaintu wako, abana bako abakaintu babo (Matalikilo 6:18)

Ncintu ciyandika kapati kubikkila maanu kuti aawa tumvwisisye kuti Mozesi kunyina pe naakaambilizya bamakaintu babana bokwa Noah kusikila:

Eeci cisendekezya kapati kuti bamakaintu babana bokwa Noah tiibakali baluzubo lusalala lutavweledwe. Balo balaa kabeela nokaba kasyoonto buyo kakajisi lunyungu lwaba Nephilimu. Oobu bumboni bulalibonya mutwaambo totatwe: (1) Mantu malamfu akainduluka kulibonya kawiindide muyoba, alimwi kakwiina bangele basofweede bakakwatana abamakaintu bakkala anyika. (2) Noah wakalaa lunyungu lusalala, alimwi bumboni bwini butondezya kuti abalo bana bakwe basankwa bakalaa luzubo lusalala. (3) Kunyina nokulembedwe makani aabamakaintu aabo kusikila nicakainda ciindi bantu boonse nibakasofwaazya luzubo lwabo. (Ibbuku lyokwa Jasher alyalo lilazuminizya kuteelela muzeezo ooyu kwiinda mukutwaambila kuti aabo bamakaintu tiibakasalidwe kusikila ciindi Bwato nibwaamanide kuyakwa (Bala bbuku lyokwa Jasher 5:33-35.)

Alimwi aawa, ooyu muzeezo nokuba kuti ulanyandya kubantu banjaanji, ngomuzeezo uulibonya kubaa maanu kweendelanya abumboni bwaambwa mu Mangwalo.

[Bikkila maanu kuti]: Kubaa lunyungu lwaba Nephilimu (mbweenya mbuli lunyungu lumwi loonse) tacaambilizyi kuti oolo lunyungu inga lwalibonya amubana bazyalwa kuli yooyo uujisi lunyungu oolo pe. Mumakani aabana basankwa bokwa Hamu, kapati Canaani, eeci cakalibonya ncobeni mulinguwe. Malembe aamisela aambilizya kuti mwana musankwa Magogu ookwa Japhethi, awalo kunooli wakakona lunyungu lwamusyobo ooyo. Kunyina bumboni, nokuba boobo, kuti oolo lunyungu lwakalibonya mubana bokwa Shemu. Ncintu ciyandika kubikkila maanu aawa kuti muntu takonzyi kulyeempa bazyali bakwe. Bamakaintu babana bokwa Noah nobakalisingidwe kale kuti nibakazyalwa kabalaa lunyungu lwaba Nephilimu.]

(10) Yahuwah wanyikizya nyika muzambangulwe lyameenda. (Bala cilembedwe mu Matalikilo 7-8.)


Bwato bwa Noah


(11) Mantu magalakata (ba Nephilimu) balibonya kalimanide zambangulwe lyameenda.

Ba Amalekite bakali kukkala munyika yakumusanza: alimwi ba Hitite, aba Jebusite, aba Amorite, bakali kukkala mumalundu: alimwi bana Canaani bakali kukkala munsaa lwizi, munsaa nkomwe yamulonga wa Jodani.

Alimwi kunze aaboobo twakaakubona, Bahiti, Bajebusi, a Baamoli mbabali mutulundu-lundu, nkabela Bakenani bali kumbali a Lwizi lupati akutobelezya mulonga wa Jolodani.”

Lino Kalebi wakaumuzya bantu bakali kumbele lya Mozesi akuti, “Atukabasaale lino, nkaambo inga twabazunda.” Pele baalumi mbaakainkide aabo bakati, “Peepe, tatukonzyi kuyoobazunda bantu aabo pe, nkaambo mbaasinguzu kwiinda ndiswe.”

Aboobo bakaambila Baisilayeli makani mabi acisi eeco, bakati, “Nyika eeyo imena bantu buyo, alimwi boonse mbitwakabona mmantu.

[ba Nephilimu baba Hebulayo: ndebbala eelyo Mozesi ndyaakabelesya mu Matalikilo 6:4], twakabona bana Baanaki, bakazyalwa ku mmantu aayo, nkabela swebo twakalibona kuceya mbuli nsozi, abalo mbubakatubona oobo (Myeelwe 13:29-33)

Bikkila maanu kuti masi “aamagalakata aabantu” (ba Nephilimu) aalembedwe aawa, akali masi aabana Canaani (eeco caambilizya kuti boonse bakazyilide kuluzubo lwa muzyukulu ookwa Noah, Canaani) alimwi aabo mbambabo Mwami Yahuwah mbaakalailila kuti beelede kunyonyweedwa limwi. Nokuba kuti kuli buyo masi one akataa ciloba aabana Canaani aambidwe aawa abaabo bakatumidwe kuyooyubilila akulangaula nyika, inga kwamvwugwa buyo kuti amwi masi otatwe aataambidwe (aaba Gigashite, ba Perizite, aba Hivite) aalo akalisangene kale mukaambo aaka, nkaambo aayo akali masi aacibeela ca Canaani. Ncintu cilangilwa kuti aabo bakatumiwe kuyoolangaula nyika, tiibakaambilizya musyobo waba Gigashite, ba Perizzite, aba Hivite kwiinda mumazina aabo nkaambo kanzila eeyo njibakabelesya nibakali kuyubilila kulangaula nyika. Aaba batumwa bakeenda musyokwe mucibanda ca Zini, kumusanza, mpoonya akutozya kunyika kuyoosikila kumunzi wa Rehobu.

Mpawo baalumi baya bakainka kukutwela nyika kuzwa kunkanda ya Zini kumusanza mane kuyoosika ku Lehobu kufwiifwi amanjililo aamunzi wa Hamati. Bakanjila nkwiili kumusanza baakusika ku Hebuloni ooko kwakali Baahimani, Basyesyai, a Batalimayi baciinga ca Anaki nkobakakkede, Hebuloni yakayakwa mumyaka iili ciloba, kakutanayakwa Zowani mu Ijipiti. Eelyo bakasika kukkuti lya Esyikolo, lino ooko nkukonya bakakwezula mutabi wakajisi cikama cansaansa nkabela wakali kulema cakuti bantu bobilo bakali kuutembaizya akati kabo. Alimwi bakaletelezya ankuyu amapomegileneti. Lino busena oobo bwakaitwa kuti kkuti lya Esyikolo, mukuti nkubakakwezula mutabi wacikama cansaansa Baisilayeli. Eelyo bakamanizya kutwela cisi kwamazuba aali makumi one. (Myeelwe 13:21-25)

Nzila yakainda bantu bakali kusobelela nyika ya Kanaani (nyika yaba Nephilimu) mu Myeelwe 13 

Kotyanka acifwanikiso eeci kuti cikwazamuke.

Nokuba kuti masi aabantu baku Canaani taakali masi alikke aakajisi nkalakata zyamantu malamfu (ba Nephilimu), aayo masi akali mapati alimwi akakkede atalaa nyika mpati kwiinda misyobo yabantu imwi.

Ansi aawa kuli misyobo yankalakata zyabantu imwi iilembedwe mu Mangwalo:

Lintu lyaku Ireland lyakaampwa

Lintu lyaku Ireland lyakayuminina mubili lyakavwukkulwa nikwakali kusyigwa migonti ku bbazu lya Antrim, Ireland (mu 1876): Lyakali 12'2” mafiiti kulampa akubaa tunwe cisambomwe kukuulu kwalulyo. Mangwalo aambilizya mantu mapati (ba Rephaimu) balaa tunwe cisambomwe. “Alimwi kwakabuka ayimbi nkondo ku Gati, kwalo ooko kwakali dintu lyakajisi manwe aali cisambomwe kujanza lyomwe-lyomwe alimwi lyakajisi manwe aali cisambomwe kucituta comwe-comwe antoomwe manwe aayo akali makumi obilo aane. Alyalo lyakali limwi lyamantu [H7498: râphâ']." (2 Samuele 21:20; Kolanga a 1 Makani. 20:6

Kweendelanya bulembedwe mubbuku lisandulula zintu zyanyika International Standard Bible Encyclopedia, "Ncintu cinga kacili masimpe kuti [ba Rephaimu, ba Anakimu, ba Zamuzummimu, aba Emimu] boonse bakali baluzubo lomwe, bakapedwe mazina aayimpene kubantu aabo mbubakali kuswaanganya." Cintu cilembedwe mu mangwalo acibeela canyika ooko nkobakali kukkala ba Horite amikowa imwi, citondezya kuti boonse bakali cibeela calunyungu lwamukowa mupati.

Bikkila maanu aawa kuti: Yoonse misyobo yaambidwe atala aawa yakatola lubazu munkondo yakacitika mu  Matalikilo 14. Eeyi tiiyakali nkondo yasimweenzya kakuba yakukwezyana kusyule pe; yakali nkondo akataa bantu amagalakata aabantu (ba Nephilimu)! Ooyu muzeezo wakuteelela boobu uliswaangene aceeco cilembedwe camusela mutaanzi cokwa, Flavius Josephus, ooyo walo wakaamba kuti "lunyungu lwa nkalakata zyabantu" lwakazundilwa limwi munkondo eeyi.17


(12) Mwami Yahuwah waambila bana Isilayeli kuti banyonyoone masi aaba Nephilimu, akubedaa luzyalo kumasi amwi.

Kubedaa Luzyalo:

“Mwaswena afwiifwi amunzi ooyo ngomuyanda koola, kusaanguna mubape ciindi cakuti balikombye. Kuti bazumina kujalula manjililo, bantu boonse bamumunzi ooyo balaba bazike banu, banoomubelekela lyoonse. Pele kuti tabalikombyi, alimwi babusya nkondo, amubabbatikizye. Mwami Yahuwah wanu waaba munzi ooyo mumaanza aanu, mujaye baalumi boonse apanga. Pele bakaintu, bana, zivwubwa azimwi zyoonse zili mumunzi ooyo, mulakonzya kuzisaala kuti zibe zyanu. Alimwi mulakonzya kubelesya eezyo Mwami Yahuwah nzyaamupa nimwasaala basinkondonyoko. Mbombuboobu mbomweelede kuyoocita kuminzi yoonse iili kulaale anyika yanu.” (Ciibalusyo 20:10-15)

Kunyonyoona masi aaba Nephilimu:

Pele kuminzi yamisyobo eeyo Mwami Yahuwah wanu njayoomupa kuti ndukono lwanu, mutakasiyi cintu niciba comwe cipona pe. Mbubonya mbuli Mwami Yahuwah wanu mbwaakamulailila, amukabanyonyweede limwi, Bahiti, Baamoli, Bakenani, Bapelezi, Bahivi a Bajebusi. Nkaambo inga mulaba nimuccilila ziyanza zibi nzobacita zyakukomba baleza babo, mpawo mubisizye Mwami Yahuwah wanu. (Ciibalusyo 20:16-18)

Lino Mwami Yahuwah, Leza wanu uyoomunjizya munyika eeyo njimuyookkala, alimwi uyoomutandila misyobo iili munyika eeyo. Uyootanda misyobo iili ciloba yanguzu kwiinda ndinywe, iili Bahiti, Bagegasyi, Baamoli, Bakenani, Bapelezi, Bahivi, alimwi a Bajebusi. Mwami Yahuwah, Leza wanu aakwaaba bantu aaba kulindinywe, muleelede kuti mukabajaye boonse buyo mbobabede. Mutakapangi cizuminano ambabo, nikuba kubabeda aalubomba pe. Mutakakwatani ambabo, alimwi mutakalekeli bana banu kuti bakakwatane ambabo pe, nkaambo inga bayooiisya bana banu nzila zyakukomba baleza bambi akubalesya kukomba Mwami Yahuwah, Leza wanu. Aawo Mwami Yahuwah inga wamunyemena akumunyonyoona cakufwambaana. Mboobu mbomweelede kucita kubantu aabo. Mukazimwaye zipaililo zyabo, mukapwayaule misemo yamabwe nkobapailila, mukamwayaule twaanda ntobakombela alimwi mukatente mituni yabo. (Ciibalusyo 7:1-5)

Bbuku lisandulula Mantu Mapati, lyakalembwa aba Stephen Quayle

Bbuku lisandulula Mantu Mapati, lyakalembwa aba Stephen Quayle


Kukwabilila luzubo / lunyungu / luzyalo...

Bikkila maanu kuti malailile aa Mwami Yahuwah alisalazyide kulesya kukwatana amasi aaba Nephilimu:

Mutakakwatani ambabo, alimwi mutakalekeli bana banu kuti bakakwatane ambabo pe, nkaambo inga bayooiisya bana banu nzila zyakukomba baleza bambi akubalesya kukomba Mwami Yahuwah, Leza wanu. (Ciibalusyo 7:3)

Eeci cilisalazyide kwaamba kuti Taata Yahuwah wakali kukwabilila lunyungu oomo mwakeelede kuzyalilwa Messiah. Walo wakalomya ncobeni kulesya bana ba Isilayeli kuti batani kunjililani abantu bamasi aaku Canaani. Abumwi bumboni bujata ncobeni bulajanwa mukaambo kakuti mukowa wa Mufutuli Yahushua wakazyila mulukwato lwa Judah amukwaakwe musimbi, Tamar, kuleka mulukwato lwakwe kumukaintu waku Canaani!

Mpoonya Juda wakabona kamwale waku Canaani mwanaa Shuwa. Wakamutola akuyoomunjilila.Nikwakainda ciindi cili mbocibede mukaintu wa Juda, mwana musimbi ookwa Shuwa, mukaintu ookwa Juda, wakafwa. Lino ciindi cakamana dilwe, Juda amweenzinyina Hila Muadulamu bakaya kumunzi wa Timuna, ooko babelesi nkobakali kugela mbelele zya Juda. Nkabela umwi muntu wakaambila Tamaa kuti, “Usozyala uya buya ku Timuna kukugela mbelele zyakwe.” Amvwe boobo wakasamununa zisani zyabumukamufu, wakasama zimbi akulivwumba cisani kumutwe akubusyu, ngooyo waakukkala amanjililo aamunzi wa Enaimu, wakali munzila iiya ku Timuna. Wakalizi kuti lino Syela wakakomena, pele taakwe naakategwa amukwate. Lino Juda naakabona mukaintu ooyo, wakayeeya kuti mwaamu, nkaambo wakalilivumbide kubusyu. Mpoonya wakaleya kumbali lyamugwagwa waya kulinguwe. Asike wamwiita wati, “Koza njanda kuti tubonane.” Taakazi kuti ngumukamwana. Mukaintu ooyo wakati “Ino ulandipa nzi?” Juda wakati, “Ndiyookutumina kapongo kuzwa kubutanga bwangu.” Mukaintu wakati, “Ncibotu, pele usaangune kundipa cisyomezyo cimwi kotanatumina kapongo.” Juda wakabuzya kuti, “Ino ndakupa cisyomezyo nzi?” Mukaintu wakaingula kuti, Ndipe nweenwe akatambo kayo alimwi amusako wako.” Nkabela wakamupa zintu eezyo. Eelyo bakaswaangana, mpoonya mukaintu wakamita. Mpoonya Tamaa wakainka, wakaligwisya cisani ncaakalivumbide kubusyu akusama zisani zyakwe zyabumukamufu. Lino Juda wakaakutuma mweenzinyina kuzwa ku Adulamu kuleta kapongo kutegwa azootambule zisyomezyo zyakwe kuzwa kumukaintu, pele mweenzinyina ooyo taakwe naakazoomujana pe. Wakabuzya-buzya kubaalumi mbaakajana ooko, wakati, “Ino uli kuli mukaintu uulya wakali kumbali aamugwagwa ku Enaimu?” Pele bakaingula kuti, “Taakwe mukaintu mwaamu wakali kukkala aalya pe.” Lino wakainka kuli Juda, waakwaamba kuti, “Taakwe mukaintu mwaamu ngundajana, alimwi baalumi bakooko bati, 'Taakwe mukaintu mwaamu wakali kukkala nkuko pe.' “Mpoonya Juda wakaingula kuti, “Komuleka buyo azitolele limwi zintu ziya nzindakamusiila, nkaambo inga bantu batuseka. Kayi twali mutuminide kapongo aaka, pele toomujana pe.” Lino nikwakainda myezi yotatwe, umwi muntu wakaambila Juda kuti, “Mukamwanaako Tamaa wakalalikwa, alimwi uliminsi.” Eelyo Juda wakalailila kuti, “Amukamweete kuno, mukamutente mane afwe.” Eelyo nibakali kuya bumuleta, Tamaa wakatuma ijwi kuli wisizyala wati, “Mebo ndakaminsigwa amuntu mukamwini zintu eezyo. Amuzilange mubone naa nzizyani, nweenwe akatambo kayo alimwi amusako ooyo.” Lino Juda wakaziziba zintu eezyo, nkabela wakaamba kuti, “Makani aaya ngaamba mukaintu ooyu ngabwini. Walo uliluleme kwiinda ndime. Ime ndime ndabisya, ndakali kweelede kumukwatya kumwanaangu Syela.” Alimwi taakwe naakoona anguwe pe. Lino ciindi cakwe nicakasika kwakajanika kuti wakaminsi bana bamaanga. Mukaintu naakali kuminingana kuti atumbuke, umwi mwana wakagwisya kuboko anze, aawo sikutumbusya wakakujata kuboko ooko, wakakwaanga katali kasalala, waamba kuti, “Ooyu ngomutaanzi kuzyalwa.” Kumane mwana ooyo wakakubweedezya kuboko ooko, nkabela umwi ooyo nguwakazyalwa kusaanguna. Abone boobo sikutumbusya wakaamba kuti, “Amubone, ino wapola buti yebo!” Nkaako wakamuulika kuti Pelezi. Musule awalo umwi ooyu wakazyalwa, kaangidwe antali iisalala kukuboko kwakwe. Wakaulikwa kuti ngu Zelaa (Bala cilembedwe mu Matalikilo 38)

Ibbuku lya musela ookwa Yahushua Munanike, mwanaa David, mwanaa Abrahamu. Abrahamu wakazyala Isaka; alimwi Isaka wakazyala Jakobo; alimwi Jakobo wakazyala Judasi abeeninyina banabokwabo; Alimwi Judasi [Judah] wakazyala Pharesi [Pharez] a Zara waku Thamar; alimwi Pharesi wakazyala Esiromu; alimwi Esiromu wakazyala Aramu; . . . (Mateyo 1:1-3; Bala cilembedwe amuli Luka 3:33.)

Abumwi bumboni bwamamanino bwakukanza kwa Mwami Yahuwah mukulesya lunyungu lwabana Isilayeli kulisofwaazya aluzubo lwaba Nephilimu baku Canaani, lulajanwa mukuzandula mukowa wabana Isilayeli akubatola buzike kunyika ya Ejipita ooko, nibaazandudwe, bakali kukonzya kukomena akubaa nguzu akuzyalana akuvwuzyanya. Kakwiindide myaka yiinda 400 alimwi kakutaninga ba Kulonga, Mwami Yahuwah wakaambila Abrahamu kuti bana balunyungu lwakwe bayooba beenzu munyika iili kulaale (Ijipita), pele bayoozyokela kunyika ya (Canaani) kufumbwa buyo "busofwaazi bwaba Amoli" bwaakuzulila kucitika.

Mwami Yahuwah wakati kulinguwe, “Bana bako bayooba beenzu munyika imwi iitali yokwabo. Bayooba bazike kubantu banyika eeyo, alimwi bayoolelwa alutuzi lupati kwamyaka iili myaanda yone. Pele ndiyoocisubula cisi eeco ciyoobacita boobo, alimwi bana bako bayootolelela alubono lunji lwacisi eeco baakuzwa mulincico. Lino kwaamba zyako uyoopona buumi buzwide, alimwi uyoofwida muluumuno, uyoozikkwa koli mudaala. Lunyungu lwako luyoozwa mubuzike akuboola alimwi muno munyika muzyalani lyane, nkaambo lino kubisya kwa Baamoli takunasika ampa eeni-eni kuti mbasubule. (Matalikilo 15:13-16)

Mbucakaindila buyo ciindi eeci, swebo tubala kuti Mwami Yahuwah wakabambana cizuminano antoomwe a Abrahamu oomo mwaakasyomezya kuti Walo uyoopa nyika eeyo iikkedwe ba Amoli ayimwi misyobo yaba Nephilimu kulunyungu lwa Abrahamu.

“Zuba kalibbilide, nikwakasiya, kufwambaana kwakalibonya kalongo kamulilo, kakali kusuka busi bunji, alimwi kwakalibonya amumuni uumwekesya, eelyo kalongo aako amumuni zyakainda akati kazituli eezyo”. (Matalikilo 15:17)

Kulangikaanga Taata Yahuwah wakali kuzumizya masi aabana Canaani (ba Nephilimu) kuti akomene akubaa nguzu akuvwuzyanya, kutegwa muciindi Cakwe ceelede, Walo akabamwayaule boonse balunyungu luzangide akulitondezya Lwakwe kuti ngusinguzuzyonse kwiinda mujanza lyabana ba Isilayeli aabo bakaceede bacisyomeka.

Malailile ookwa Taata aakujaya bantu bamasi aana Canaani, akali malailile aatagaminide muntu omwe buyo pe . Kulaale kuba mucito wacijayejaye, kunyonyoona mukowa wabana Canaani wakali mucito waluzyalo luteeli  alimwi aluyando lutalisumpuli.

Kukosozya makani:

Malailile ookwa Taata aakujaya bantu bamasi aana Canaani, akali malailile aatagamide muntu omwe buyo pe . Kulaale akuba mucito wamajayejaye, kujaya mukowa wabana Canaani wakali mucito waluzyalo luteeli alimwi aluyando lutalisumpuli. Kuti Taata Yahuwah naakalekela masi aakomba mituni aaba Nephilimu kuti azumanane kaatanyonwi, inyika yoonse niyakasofwaazyigwa, alimwi lunyungu lwa Messiah ooyo wakasyomezyedwe, alwalo nilwakasofwaazyigwa, akupa kuti cibe cintu citakonzyeki kuti swebo tukafutulwe.

[Ncintu] cilaa maanu kuzyiba kaambo keni Mwami [Yahuwah] ncaakali kunga wazumizya lunyungu (lwa mukowa uusofweede) kuti lukkalilile — kwaciindi cilamfu buyo kusikila bantu Bakwe babanyonyoona akubamwaya kuzwa atalaa nyika. Nkaambo nzi? Nkaambo . . . muumicito yakukoma yaba Hebulayo oomo nyika yoonse yakatobela zambangulwe lyameenda mubakatalika kuyoowelwa akuyoowa Mwami YHVH, [Elohimu] wabo — [Elohimu] omwe wakasimpe ookwa Abrahamu, Isaka a Jakobo. [Yahuwah] wakatembaulwa kwiinda mubantu Bakwe bakasalidwe aciindi eeco alimwi eeci cisi cipya ca “bantu bajaya nkalakata zyabantu”bakaimikila kabapa bumboni kumasi woonse kunguzu zyeebeka akasimpe ka Mulengi wajulu anyika ooyo uupona ncobeni.

Lino basikutwela kabatanalala, Lahabu wakatanta atala aaciluli akubaambila kuti, “Ndizi kuti Mwami Yahuwah waaba nyika eeyi kulindinywe, alimwi bantu boonse baliyoowede akaambo kandinywe. Twakamvwa mbuli Mwami Yahuwah mbwaakaandaanya maanzi aalwizi lusalala ciindi nimwakazwa mu Ijipiti. Alimwi twakamvwa ambuli mbumwakajaya Sihoni a Ogi, bami bobilo ba Baamoli bakali kukkala kujwe lyamulonga wa Jolodani. Mbutwakamvwida buyo zyandinywe, lyakatuleka, taakwe naba omwe wakacili aamputo pe. Nkaambo Mwami Yahuwah wanu ngu Leza wajulu aansi aano. (Joshua 2:8-11)

Eelyo kuti yebo wayeeya eeci cisi cisyoonto ncicakacita kumakunga aankalakata eezyo zyakatobela zambangulwe lyameenda, ncintu cuubauba kubona kaambo keni Mwami  [Yahuwah] “ncaakazumizya” kuti lunyungu lwaba Nephilimu lukkalilile kusikila wainda muyoba — kulindila buyo kujayigwa abantu Bakwe. Mukucita boobo, Mwami [Yahuwah] wakatondezya kunyika yoonse akubangele bakawa eeco cintu bantu beendelana Anguwe ncobakonzya kucita.18

Alitembaulwe zina liteeli lyokwa Yahuwah cino ciindi alyoonse kusikila kukabe kutamani. Walo ulizyi mamanino kuzwida kumatalikilo alimwi uliluleme akulondoka mumicito Yakwe yoonse!



Kuli zintu zinjaanji zinga zyaambwa zijatikizya kuzyalana kwabangele bakawa kujulu mu Matalikilo 6, pele eeco tacili cintu ncotuvwuntauzya muciiyo eeci kwiinda buyo ceeco ncotwasanyangula kale. Kaambo keni aawa kaambwa kale mukukosozya makani atala aawa.


Ibbuku lyokwa Enoki

Bantu banji bazwanganina makani aakuti eelyo bbuku lyokwa Enoki, Ibbuku lya Balangilizi kuti naa inga kalili bbuku likonzya kusyomwa kwaamba masimpe aabangele bakawa. Nkamu WLC ayalo kunyina niikaka nokuba kuzumina kuti aayo inga kaali masimpe, pele izuunyene buyo kutondezya kuzwa mu Mangwalo alikke mazwanga aancobeni aakali mu Matalikilo 6. Kumwi ibbuku lyokwa Jasher Book of Jasher alyalo lyakabelesyegwa ciindi aciindi mukuvwuntauzya makani aali mucibalo eeci, pele ooku teesyi kusola kutabilila muzeezo wakuzyalana kwabangele basofweede azintu zyakatobela kucitika kuzwa waawo pe.IBbaibbele, lilikke, lilakonzya kupandulula zyoonse zyakacitika.

Mazuba ookwa Noah

Pele mbweenya mbwaakabede mazuba ngaakali kupona Noah, mbweenya akwalo kuboola kwa Mwanaa muntu mbokuyooba. (Mateyo 24:37)

Eelyo notulangila zintu mu mumuni ooyu, kufumbwa caambwa mukucenjezya kwacishinshimi eeci inga caba cintu cilaa makani mapati kuli ndiswe.

Mumazuba ngaakali kupona Noah, bantu boonse bakasofwaala kwiinda mukucita citondwa cakusanganya luzyalo lwabo aciyanza cikasyidwe cakuzyalana abanyama baimpene luzubo. Ba Nephilimu/ nkalakata zyabantu baku (Matalikilo 6:4) azinyama ziitwa kuti chimera (Jasher 4:18), bakazyalwa kwiinda mukuzyalana kwabuzangi bupati akataa banyama abantu. Mazubaano, tuyaa kubona zintu zisesemya eezi kazicitika mumeso eesu! "Basyaazyibwene bazilengwa leza" bayaa kulipeekezya kupindaula akunyonganya luzubo lwabantu abanyama; balo, kakwiina kweezyeezya nokuba kulilekelela, basofwaazya luzubo oolo Mwami Yahuwah ndwaakaambide kuti "ncintu cibotu kapati" kumatalikilo (Matalikilo 1:31). Ncobeni, tupona mumazuba aamamanino mbuli "mazuba ookwa Noah."

Nzyeezyi zintu zitondwa akusesemya zyakacitika kale mazuba aano mumilimo yakupindaula lunyungu lwazilengwa leza.

Kuleka buyo kuti kusanganya lunyungu akataa bantu abanyama ciyaa kuba ciyanza cijanwajanwa, pele azisyango zya GMO (zisyango zisanganyidwe lunyungu lwabanyama) ziyaakuvwuzyanya akati kesu akuba cakulya abuzuba. Zyakulya zipindudwe zya GMO nzyakulya zitondwa akusampaula Mwami Yahuwah! Bantu, bacita zitondwa muzina lya "lwiiyo lwazilengwa leza," akubbodoola kuti balakonzya kuyungizya kubotya zintu nzyaakalenga Mwami Yahuwah, eezyo nzyaakaamba kuti "nzibotu kapati", ooko nkunyansya ncobeni alimwi ncintu cimwi akataa zitondezyo zyamazubaano ngotupona.

Basicikolo ba Bbaibbele banji abaabo bavwuntauzya ba Nephilimu mazubaano, balimasimpe kuti swebo tulaafwi kubona ba Nephilimu kabazyokelamumazubaano aamamanino. Eeci ncintu cikonzyeka kucitika, alimwi kulanga bweende bwazintu zyoonse, cilangilwa kucitika. "Mbweenya mbwaakabede mazuba ngaakali kupona Noah, aalo mazuba aakuboola kwa Mwanaa muntu ayooba mbweenya." (Luka17:26) Mwami Yahuwah atuyumyeyumye myoyo yesu akutupa busongo bwakupona mumazuba aazya kumbele.


*Woonse Mangwalo aambwa mucibalo eeci azwa mu KJV amazina aasetekene kaabikkidwe oomo.

1 Ba Gigashite bakasiigwa mu Ciibalusyo 20 mumulongo wamasi aabaku Canaani, pele balisanganyidwe mutumpango tutobela: Ciibalusyo 7, Joshua 3:10, a Joshua 24:11.

2 "Bana basankwa bokwa Elohimu" (B'nai HaElohim) balajanwa mutumpango tuli 5 mu Cizuminano Cakale: Matalikilo 6:2; Matalikilo 6:4; Joobo 1:6; Joobo 2:1; Joobo 38:7

3 Mozesi kanjaanji waambwa kuti nguwakalemba bbuku lya Joobo.

4 Chuck Missler, Textual Controversy: Mischievous Angels or Sethites?, http://www.khouse.org/articles/1997/110/.

5 Ibid.

6 Ibid.

7 Ibid.

8 Yahushua, mbuli mbwali "Mwanaa mbelele ookwa Yahuwah," wakeelede kubula kampenda. "Mwanaa mbelele wenu wa [Pasika] weelede kuba mwanaa mbelele uutakwe kampenda, mugutu ulaa mwaka omwe: Inywe mweelede kuzandula kuzwa akataa mbelele nokuba mpongo." (Kulonga 12:5) "Nkaambo mbuli mbomuzyi kale kuti inywe tiimwakanununwa azintu zikonzya kunyonyoonwa, mbuli nsiliva agolide, nokuba kuzwa mumyaambo iitakwe mpindu yaziyanza zyabamauso; Pele mwakanununwa abulowa buyandisi bokwa Kristu, mbwaanga Walo ngo mwanaa mbelele uutakwe kampenda nokuba kabata." (1 Petulo 1:18-19)

9 Bamwi bakasendekezya kuti kwakali ciindi cabili eelyo bangele basofweede nibakazyalana, nkokwaamba kuti bangele bakoonana abamakaintu kuutaninga sika muyoba alimwi kaliindide zambangulwe lya meenda. Nokuba boobo, bumboni buliko butondezya buyo kuti eeco cakacitika ciindi comwe buyo. Kutegwa ujane zinjaanji zyaambilizya makani aaya, kobala cakalembwa cilaa mutwe wakuti Archon Invasion: The Rise Fall and Return of the Nephilim aba Rob Skiba, pp. 31-64.

10 Chuck Missler, Textual Controversy: Mischievous Angels or Sethites?, http://www.khouse.org/articles/1997/110/.

11 Mpuwo yazinyama ziitwa kuti chimera (zilaa lunyungu luvweledwe amisyobo yazinyama zyamisyobo yiindene, mbuli kusanganya lunyungu lwabantu abanyama, akusanganya lunyungu lwabanyama baindene antoomwe, azimwi) zilajanwa mumisela minjaanji. Nokuba kuti bantu banjaanji bamwi bakatonkela kumbali makani aaya akwaamba kuti ngakulengelezya buyo, kasimpe keni nkakuti zinyama ziitwa kuti chimera zyakaliko ncobeni alimwi (ambweni nkozicili) asunu. (Jasher 4:18; 36:32; 61:25) "Zinyama zyakazyalwa mukusanganya lunyungu lwa Bantu, banyama, aba Chimera mu Bbaibbele?"

12(1) Cinyama calubulo ci "Chimera caku Arezzo" ncimwi cizyibidwe kapati cili muzifwanikiso zyaba Etruscani. (400 BC)
(2) "Centaur..." cifwanikiso cokwa Laurent Marqueste (mu French, 1850–1920). Marble, 1892. Mumbewu ya Tuileries, ku Paris.
(3) Cibumbwa Cipati caku Giza
(4) Cibumbwa ca Chimera ku Fontaine Saint Michel, Paris, France.
(5) Cinyama calunyungu lwasyuumbwa amuyuni ku Egypt
(6) Inongo ya Cinyama calunyungu lwasyuumbwa amuyuni, nongo yabulongo, 420BC-400BC, Cakabambilwa ku: Attica (Kubukuwa, ku Greece, Attica (Greece))
(7) Theseus ulwana cinyama ciitwa kuti Minotaur, cifwanikiso cokwa Étienne-Jules Ramey (mu French, 1796–1852). Marble, 1826. Kumbewu ya Tuileries, ku Paris.
(8) Cibumbwa ca Munjili Cisiya cokwa Shalmaneser III, ncibumbwa cabbwe lisiya lyancoko lyaku Neo-Assyria akumunzi wansiku Nimrud (Kalhu wansiku), Kunyika lyacisi ca Iraq, kacitembaula micito ya Mwami Shalmaneser III (ooyo wakalela akataa 858-824 BC). Cifwanikiso ca zibumbwa zyobile.
(9) Assyria Shedu

13 Chuck Missler, Textual Controversy: Mischievous Angels or Sethites?, http://www.khouse.org/articles/1997/110/.

14 Dr. E. W. Bullinger, Appendixes To The Companion Bible, Appendix 26, http://www.markfoster.net/rn/companion_bible_appendices.pdf.

15 Inga kacili cintu cikonzyeka kuti "Raphah wakali wisi wamukowa waba Rephaimu, musyobo wabantu bapati wansiku, ooyo wakalaa bantu basyoonto buyo muciindi ca Mozesi." Keil & Delitzsch, Commentary on the Old Testament, Volume 2, Joshua, Judges, Ruth, 1 and 2 Samuel, 2006, p. 680.

16 Bulo bwa Ogu bwakali bulamfu mafiiti aali 13.5 akukwazama mafiiti 6. Ooku kwakali kupima kwamanjezyeezya kubelesya mayinci aali 18".

17 Flavius Josephus, Antiquities of the Jews, Bbuku 1, Caandaano 9, 1.9.1, http://www.biblestudytools.com/history/flavius-josephus/antiquities-jews/book-1/chapter-9.html

18 Rob Skiba, Archon Invasion: The Rise Fall and Return of the Nephilim, 2012, pp. 157-158.