66 A.D. – Banakristu baku Jelusalema Batijila ku Pella acooko ca Dekapolisi!

Matongo aa Munzi Wansiku wa Pella, mucisi ca Jordan¹

Jelusalema wakadilumunwa mu 70 A.D. kwiinda mukuyovwana akataa Impi zya Lumamba lwaba antoomwe, kazigwasyanya kucingilila munzi kwa ciindi cilamfu. Yahuwah taakabakwabilila basale Bakwe, nokuba Temepele Lisetekene eelyo ndibaamuyakilide. Busofwaazi bwa BamaJuuda baciindi eeco bwakaliindilide, alimwi baakankamina Mwanaakwe Yahushua, ooyo mwana ngwaakabtumina mbuli Messiah a mfutuli ngubaali kulangila kwa ciindi cilamfu. BaJuuda baakaka Yahushua mbweenya Yahushua, mumyaka iili 3 1/2 ya kufundisya amulimo wa kuccumaila, mbwaakababwentela akuzonda bweende bwa bamaJuuda.

Yahushua wakabazula Bapaizi a Balembi kuti bweende bwabo bwakali bwa busyaacivwulemwangu, alimwi bakali kulaale a makanze aa Wisi Mulengi wabo ncaakali kuyanda kuli mbabo. Wallow akabatapatila caantangalala cakumvwikisya nkaambo kaceeco eelyo naakali kucita maleele kunembo lyabo kutegwa bamuzyibe ncobeni ooyo wakali kubabwentela.

Kunze lyakuti beempwe, balo bakakanza kumujaya Yahushua, mpawo bakatalika kumubendelela, Yahushua wakabalekela kuti bacite mulandu ooyu. Kumbele lya Mweendelezi wa Loma Pontiusi Pilato, kakamu ka babaJuuda batabujuli – kabakwelelezyegwa aa Bapaizi babo alimwi kunooli amadaimona – bakapozomokela munzi wa Loma kuti bakankamine Yahushua. Mpoonya Yahushua waakankaminwa.

Eelyo Yahushua kakabbaudwe akubbontaulwa naakali kuyaa kududumuna ciciingano cakwe cakali kulema kuya kubusena bwakali kwiitwa kuti Gologotha (busena bwa cipompo), atalaa mulundu wa Kalivali,batnu basyoma kuti wakali muntu mweenzu, kutali muJuudanyina uuzwa mu Jelusalema nokuba uuzwa mumunzi wakali munsimunsi, ooyo wakamugwasyilila kubweza naakaminwa kubweza ciciingano. Mwaalumi ooyo wakali kwiitwa kuti Simon alimwi wakali kuzwa kucisi ca Kunyika lya Afulika ciitwa kuti Cyrenaica. Walo wakasandukila ku Bunakristu nkaambo ka cintu eeco alimwi wakazumanana kuya kumbele abana bakwe basankwa kuyooba nkanka ya musololi ku Cikombelo caku Antioch. Eeco ncecakali cikombelo citaanzi ooko basikwiiya ba Yahushua nkubakali kwiitwa kuti 'Mbanakristu.'

Ooko ku Antioch, Simon wakali kuyandigwa wakaulikwa kazina kakuti 'Musiya' nkaambo ciwa cakwe cakali kusiya, mbokulembedwe mumalembe aakaindi amwi. Aboobo ikuti mbungano ya Banakristu bantu basiya kiimukkomanina Barack Obama kuba Musololi, cili kabotu eeco. Pele Ime ndalangila kuti balainda kumukkomanina mwaalumi ooyu, Simon, ooyo wakasika ambaakani ya kuba mwaalumi alike wakagwasya Mwami muwoola Lyakwe lya masunko. Kujatikizya baabo bakapa Mwami zyakunywa ziindene eelyo naakaanzikidwe aciciingano, hena cilagwasya kulampya buumi bwa muntu uugagaidwe kuti afwe aciciingano na? Ambweni inga babalwa kuti bakali bagwasyi, ambweni pe.

Inzya, Jelusalema wakazuzya kulisinganya mumazuba amawoola aayo. Balo bakali kuvwuzya kujaya bashinshimi aabo Yahuwah mbaakabatumide mumazuba aakaindi, kabatayandi kwaambilwa milimo ya busofwaazi bwabo, kabatayandi kucinca nokuba kuti Yahuwah wakabacenjezya kuti beempwe. Lino, bakajaya Mwanaa Yahuwah nibaamanizya kumubbantaula akumunonga.

Kacili muzumi, Yahushua wakaambilizya kunyonyoonwa kupati mu munzi wa Jelusalema kumbelaa mazuba. Walo wakaambila bantu mbaakali kukananina mubuzuba oobo kuti musela wabo tuukayindi kacitaninga citika eeci. Bunji bwa batobeli bakwe nibakalisikide myaka ya kukotoka milimo (60 - 80) eelyo kunyonyoonwa ooku nikwaatola busena. Nibakali balupatipati, pele bunji bwabo nibakacili bazumi.

Munsaa mwaka wa 29 A.D., muciindi ca bufundisi Bwakwe, Yahushua aciindi cimwi wakatanda madaimona manji kuzwa mumuntu waanjidwe basikalalu. Sizyeelo waku Gadalene, mbwaakali kwiitwa muntu ooyo. Walo wakalaa mpuwo mucisi nkaambo ka zizwa, wakali kukkala mucooko ca bantu baku Gadalene. Nguzu zyakwe zyakali kunyandya cakuti wakali kudabula nketani! Kwakali kulibongaanya taakali kukonzya akwaanga nokuceya – bakalisokelede bantu kumwaanga. Walo wakali kukkala akataa zyuumbwe, kasondokede cinicini, alimwi zimwi ziindi wakali kulicuzaula amubili cakuti wazwa bulowa. Wakali mukonzyanyo wa makoto wa wa Duundumuntule. Muntu uuli mbuli yooyo inga naakali zyibidwe kapati mucooko cikubwene.

Bantu baku Gadalene, aabo baambwa mu mangwalo kuti bakali kuvwuba ngulube, kunooli kwakanyina bamaJuuda akati kabo. Ambweni, bakali bantu bamasi. Kujokela musyule kumazuba aakufumpwa aa baku Assyria akutolwa mikowa ya Kunyika, munsaa myaka ya 720s B.C., bantu bzwa kulaale bakafuumina kuzyookkala mucooko eeco ncibaazunda baku Assyria akulongela ku Reuben, Gad, a cisela ca mukowa wa Manasseh. Eeci cooko cakali Kujwe lya Mulonga wa Jordan a Lwizi lwa Galilaya. Eeyi nyika aciindi cimwi yakali munzi wa duundumuntule mwami Ogu, alimwi yakali cibeela ca nyika ya Sihoni. Pele mumazuba aansiku, Joshua wakaliikomede nyika eeyo. Ambweni bantu aaba bakali bamwi bakacaalizya akusumpulwa aabaku Assyria mbwaanga Ogu abantu baku Sihoni bakajayilwa limwi.

Ba 'Gadalene' ndibbala liyeekezya kuguminizya mukowa wa 'Gadi,' nokuba kuti, Gadi wakalikkede aciindi cimwi mucooko eeco. Hena cakali cooko buyo caanyika, naa aabo bakali bana Isilayeli bakadilika musyule batakacili kutobela milawo ya zilyo ya buJuuda na?

Eelyo Yahushua abaapositolo nibakaseluka kuzwa mu bwato bwabo nibaasika kunkomwe yabantu baku Gadalene, ooyu muntu uunjidwe-madaimona wakabalika kuzya kuli Yahushua a baapositolo.

Yahushua wakalaya cizwa cakanjide muntu ooyo kuti cilyaambe zina lyaco, mpoonya cakalyaamba kuti ‘ndime 'Makamu', kwaamba kuti tuli zyeelo zinji, kutali comwe buyo, zinjide mumuntu.

Yahushua wakazitandila anze. Zyalo zyakamukombelezya kuti azizumizye kuyoonjila mu zyuulu zya matanga aa ngulube kwiinda kuti zitandilwe anze, aawo (kweendelanya alusyomo lwakaindi lumwi) zyakali kuyandika kujana cintu cakunjila nokuba kuloba.

Yahushua wakazizumizya kuti zinjile mu matanga aangulube, pele aayo matanga akabalikila ku nkomwe akuyooliwaalila mu lwizi. Zyuulu zya ngulube zifwide zyakali kwiibauka mu lwizi – bakalidomenena beembezi!- pele ooyo mwaalumi wakasondokede akaambo ka madaimona woonse aayo lino wakali tontomene kakkwene maani alimwi kakkede kumaulu aa Yahushua.

Mpoonya bantu banyenzi, bakalunduka kuyoolibonena ameso aabo eeco beembezi ncobakali kubaambila, bakalibonena bupati bwa cintu ncaakacita Yahushua. Kunooli lwizi lwakazwide ngulube zifwide kaziimpauka. Mwaalumi wakakopedwe madaimona, ooyo ngubakali kuyoowa kapati, lino wakalikkede kaumwine kumaulu aa beenzu.

Alimwi aakale, eelyo Yahushua naakabweza musinzo uumbi kuya kucooko ca nyika eeyi, balo bakamubunganina kabayandisyide kuteelela ziiyo zyakwe nkaambo ka zintu zyaacitika buzuba obuya. Peel sunu, buzuba oobo bakamukumbila buyo kuti azwe mucisi cabo nkaambo wakaleta manyongwe. Hena ngulube yomwe-yomwe yakali kuulwa mali aaku Amelika aasika $100.00 kusikila ku $300.00 na? Ikuti kacili boobo, nkokuti Yahushua wakabasweezyela cuulunzuma ca mali. Pele tiibakayandide kumucisa Yahushua pe!! Kutali naakamanizya kucita mulio uuli boobo. Eeco cakasalazyilwa limwi kuli boonse kuti ooyu wakalaa nguzu zipati nzibatakaninga bwene.

Yahushua wakayaamuka nibakamukumbila. Mwaalumi wakagwisyigwa madaimona wakalomba kuti awunke aa Mufutuli wakwe. Pele Yahushua wakamwaambila kuti :

'Peepe. Pele weelede kuunka akaambile bantu caacitika – ncaakacitilwa lwakwe.'

Yahushua wakayumuka, alimwi ooyo mwaalumi wakacita mulimo ngwaakaambilwa nkaambo wakalikkomene kuli ncaakumucitila Yahushua. Walo wakabweza misinzo kucooko ca Kujwe lya Mulonga wa Jordan, kubusena bwiitwa kuti Perea, kwa ziindi zikubwene kuzwa waawo. Mu cooko eeci, kwakali minzi iili kkumi yakabambene, yalo yakali kwiitwa antoomwe mbuli mbungano, kuti 'ku Dekapolisi' (minzi iili kkumi). Walo wakaambila bantu bakali kukkala muminzi eeyi makanaa Yahushua ancaakamucitila Yahushua. Mbube nibakamumvwa mulumbe wakwe kuti nibakabuzyilila kuli bakamboni bamwi bakali kucooko nkucaacitikila eeco kuti bamvwe naa cakali masimpe.

Ooyo mwaalumi wakagwisyigwa madaimona wakasindinganya kumwaya mulumbe cakuti ciindi cakatobela eelyo Yahushua naakabweeda kubusena ooko, makunga aabantu akafuumina kuli nguwe kaayandide kuswiilila ziiyo Zyakwe. Yakaba nyika iilaa mbolezi.

Kakwiindide myaka 40 aakale, cakalaa mulimo kuti bunji bwa bantu aabo bakamuswaanganya Yahushua, bakayiya kumulemekezya akumuyoowa, akumutambula. Kwakali minzi iili kkumi mu Dekapolisi. Umwi akataa minzi eeyo wakali kwiitwa kuti Pella. Eelyo BaLoma nibakaboola kuzyoonyonyoona Jelusalema mu 66 A.D., mubweendelezi bwa Gaius Cestius Gallus, cakali cooko ca Decapolisi akumunzi wa Pella ooko Banakristu nkubaatijila!

Wakali mwaka wa 66 A.D.

Silutwe walumamba muna Loma wazina lya Cestius wakacingilila mumbalaa munzi wa Jelusalema a mpi zinjaanji zya lumamba. BamaJuuda bakali kunyola-nyola kunyansya Loma alimwi, aboobo Loma wakabacimwa cakusikila ku lufu. BaLoma bakainda bamaJuuda kunsaa maanu akubasebaanya. Muwakali mukati, Jelusalema wakazwide maunda aabantu, bakali kuyuba bukali bwa baLoma. Ooyu wakali muzni wakakobeledwe kapati abwaanda buzyandamene. Cabili, wakali syaankene mukati akaambo kakuti impi ya Cestiusi yakalibonya aciindi cimwi nikwakali pobwe lya bamaJuuda boonse eelyo bantu banji nibakaboolede ku Jelusalema kuzyoonjila mu Tempele Lisetekene.

Kwamyaka iili 150, BaLoma bakalela atalaa bamaJuuda balaa ncinko alimwi bakatazya kapati kweendelezya. Bakalesyelela nkondo zyakuzanga zinjaanji, zisyoonto a zipati, aboobo bakali cimidwe akukatala kulesya nkondo. Eeco cakabapa kuti baunzumuke kutanga nkondo yakupwaila limwi bamaJuuda akubootobekela limwi kuti baleke mangwemba aabo.

Mukati ka bwaanda, bantu bakali pyolongene mizeezo umwi awumwi. Bamwi bakali kuyeeyela kuti Yahuwah inga wabavwuna kwiinda mukunununwa kupati, mbuli mbwaakacitide muziindi zyakaindi. Bamwi bakayeeya kuti Yahuwah wakabatumina zitondezyo zinjaanji kuti Walo taakakkomene akaambo kabo mumyaka yaayinda, aboobo balo tiibamakasyoma kuti lino Yahuwah inga wabavwuna kuzwa ku baLoma.

Naakamanizya kusinkilila munzi Cestiusi, akuuteya, mpoonya wakagambya bantu boonse kuyakulula zisinkilizyo, mpoonya ngooyo wakayaamuka alumamba lwakwe. Ime ndiciyeeyela makanze aakwe aamaninide naakacita. Kuli mizeezo yiimpene kwaambilizya ceeci, alimwi imwi isola kwiimina kulubazu lwakwe kuti taakali kuyanda kulibonya kufubaala kasinkilila munzi uukwabilidwe cinicini kwa ciindi cilamfu eelyo nkondo zimi nizyakacili kulwanwa munzila iigaminide, nkondo zyakali kweetela bulemu akufumpa zintu zilaa mpindu!

Ku baJuuda bakali kulwanina mukati ka bwaanda bwa Isilayeli, kwakalibonya aanga Yahuwah wakabayoosya mumyoyo basinkondonyina, Bakavwentuka eelyo nibakalindide kwa ciindi cilamfu kuti babe masimpe kuti ooku kuyaamuka tiikwakali kuboongelezya kuti baliibe kukkala kabatalikwabilide. Mbube bakakanze kuya kumbele akubatandaanya, lumamba lwabo lwakatupuluka kuzwa mumunzi akutobela mpi, kuti bakaakubajaye aa baLoma 'bakandu'.

BamaJuuda bakajata akunyonyoona lumamba lwaba Loma munsaa Bethoroni (Beth Horoni). Kusikila munsaa basikalumamba bana Loma bali 5,300 abali 480 batantide mabbiza bakajayigwa eelyo Eleazar Ben Simons naakasolweda lumamba lwa baJuuda kuyoolwana Cestius mu nkondo. Bakabbidilizya acitondezyo ‘sikwaze’ ca lumamba, eeco cakali citondezyo ca Lumamba oolo ca kutondezya cakulwana nkondo caanzikidwe amucinjili mulamfu. Eeci cakatondezya kunyansya nguzu zya Loma kapati akuletela bweemya ku Lumamba oolo lwakasweekelwa citondezyo eeco.

Ooko kuzunda lumamba lwa Baloma bakafundisyidwe kapati mu kulwana kwakali kuzunda cinicini, pele wakabapa kulitukumuna bamaJuuda kusikila ambaakani mpubakatalika kuliyeeya kuti inga babakandaula bamaLoma kufumbwa busena alimwi kufumbwa ciindi, pele bakalyeetelezya.

Pele, aciindi eeco, mu 66 A.D., mukataa bwaanda bwa Jelusalema kwakali makunga aa Banakristu batakali kuyanda kutola cibeela mu nkondo nokuba mu bujayi nokuba kuti zyaba buti. Balo bakacenjezyegwa abulemu bwa kujulu kuti bayaamuke munzi nkaambo uyoonyonyoonwa – alimwi inga baakunyonyoonwa abalo kuti kabacisyite.

Aboobo, eelyo bamajuuda nibakaunzumuka kuyaa kutandila baLoma bakali kuyaa kuyaamuka kugoko lya nyika baLoma bakalijanina ciindi—ciindi cibotu cakuti balijanine aakunjilila. Aabo banalumi basikalumamba bakalaa nguzu cakutugwa muncili akataa bamaJuuda tiibakacili mumunzi, bakali anze kuyaa kutandaanya basinkondonyina. Kunyina wakali kukwabilila anze mumbalaa munzi nkaambo kunyina wakaliko. Boonse bakaliyubide mukati, kufumbwa munzi wakalaa bwaanda oomo mubakali kuyeeyela kuti wakali munsimunsi alimwi wakali kwiinda kukwabililwa.

Banakristu bazwa mu milyango ya Jelusalema akugama ku nyika, kwa mamaile aali 50. Mpoonya, bakalanduka kutozya kujwe ku Mulonga wa Jordan akuyookosola kugama ku munzi wa Pella, ooko nkubakaakuyusila kwa ciindi cili mbocibede. Wakali musinzo wa mamaile aali 70- kwiinda mutuzila-zila tubaali kunga babelesya (kweendelanya a zifwanikiso zyakasimbwa zya misinzo, Ime ndakajana mpobayeeyelwa kuti mpubakayinda, ooko nkweezyeezya buyo.)

Aboobo, mbucakasikila waawo, mbuli balembi bakaindi mbubaazyi, kwakanyina Banakristu bakajayigwa mu Jelusalema myaka yobile eelyo basikalumamba bana Loma, nibaakalala nkaambo kusikila munsaa lumamba lwabo loonse lwakajayigwa aa babunyina, bakasinkilila munzi wa Jelusalema kwa ciindi cilamfu, mukuya kwaciindi bakapuna mu bwaanda, akukankaula myaanda-myaanda ya zyuulu zya bamaJuuda, kunyonyoona maanda aabo, akuumpa Tempele lya Yahuwah, akupwaya mabwe aalaa lwaanzi kuyandaula golide yakeenzemuka.

Pele Yahuwah wakacizumizya eeco kuti cicitike, Walo wakacilekela kucitika.

Eelyo Titasi, silutwe wa lumamba wakasinkilide munzi (akuyooba Muleli wa Loma kumbelaa mazuba), wakati: 'Takuli kuzunda kwinikwini kuzunda bantu bakasulaikwa aa leza wabo.'

Kunyina bantu bakkede muluumuno eelyo bantu basyomeka nobalindi mulusyomo muziindi zya manyongwe, kabalibalilizya kuli Yahuwah a Yahushua kuti abavwune. Nguni uunga wabba bana ba Yahuwah kuzwa mu janza lyakwe? Kunyina uunyanga Yahushua mbelele yakwe pele buyo kuti kaali makanze amwi aagwasyilila kubamba bulelo bwa Yahuwah kwiinda kuti mbelele eezyo zifutuke. Alimwi batobeli ba Yahushua bakacenjezyegwa, akusyomezyegwa, kuti bayooba aa makatazyo amasunko kubbazu lyookuno lya lufu lwabo pele buumi buteeli buli kubbazu lyookuya.

Mbuli mbwaakaamba Yahushua lwakwe, walo alike nje nzila iipedwe ku muntu ya kujanina lufutuko. Pele kumuzyiba biyo kuti Nguni takukonzyi kuvwuna muya wako. Basinkondonyina aa Yahushua balimuzyi kuti Nguni.

Kuba mulombwana uuluulwa nokuba nakalindu weebelwa takukonzyi kukuvwuna. Yebo ulayandwa akataa bantu, pele bantu tabasalazyi mubisyi. Alikke Yahushua nguukonzya kcuita boobo. Alimwi Yahushua uyanda kuti yebo usyome ziiyo Zyakwe, weempwe cibi cako, ubbizyigwe mu zina Lyakwe, akwaaba buumi bwako anyika aano kuli Nguwe cakuti Walo akubelesye kusika kuli bamwi kutegwa utole cibeela mu cituuzyo Cakwe kwiinda mu kulyaaba kuyovwa bantunyoko mbweenya Yahushua mbwaakalyaaba Lwakwe mucibaka cako. Kozumanana muli ceeci, amu lusyomo, twaambilwa kuti tulakonzya kujana lufutuko nokuba kuti tulaalilwa kusika aawo mpotunga tweelela kupona katusalala mbuli mbwayanda Yahuwah.

Jatisya ciindi cibotu ncopedwe. Syoma mu Mwanaa Yahuwah ooyo wakatuminwa nduwe, omubisyi wakawa! Kolyaaba kuli Yahushua a buumi bwako. Walo a Taata balakuyanda kuzwa kumatakilo aaciindi coonse, pele cipego ciyandisi boobu cakapedwa kuvwuna nduwe kutegwa kukabe bukali butaambiki kuti naa yebo wasulaika cipego eeco.

¹ Cifwanikiso cizwa ku alextravel.world/jordans-ancient-city-of-pella

² "Nkaambo obuya Leza mbwaakayandisya nyika, wakapa Mwanaakwe simuzyalwa alike, kuti umwi umwi uumusyoma atafwidilili, pele abe abuumi ubutamani, Nkaambo Leza taakwe naakatuma Mwanaakwe munyika kuti akiibeteke nyika, pele kuti inyika ikafutulwe nguwe. Oyo uumusyoma tabetekwa, pele oyo uutamusyomi wabetekwa kale, nkaambo tasyomede kuzina lya-Mwana a-Leza, simuzyalwa alike, Eno oku nkubetekwa, kuti mumuni wasika ansi, pele bantu bayanda mudima kwiinda mumuni, nkaambo milimo yabo mibi." (Johane 3:16-19)

Eeci cibali citali ca-WLC cakalembwa aa Daniel Curry.

Twakagwisya mucibalo citaanzi mazina aamituni woonse ngobaulikide taata a Mwana, akubikka mucibaka cangawo mazina mataanzi ngubaapedwe. Kuyungizya waawo, twakojokolosya mu Mangwalo mazina aa Taata a Mwana, mbuli mbwaakalembedwe kutaanguna a balembi ba Bbaibbele bakayoyelwa moza. Nkamu ya-WLC