Kucingilila Jelusalema mu AD 70 a ncikwaalengelezya ku BuJuuda a Bunakristu

Kuwa kwa Jelusalema mu AD 70 kwakalengelezya cintu cipati eeco caaletezya zinjaanji kumusela wa BaJuuda a BaLoma.

Eeci cintu cakatondezya mamanino aa Nkondo ntaanzi ya BaJuuda-a-BaLoma, eeyo yakamanina mu kudilimuna Tempele Lyabili, aawo aakasimpidwe moyo wa bupaizi bwa baJuuda, mapolitikisi atunsiyansiya.

Kuwa kwa munzi abweende bwa zintu zyakatobela kwakabambulula Bujuuda, akukwelelezya kucinculula bupaizi bwa BuJuuda a Bunakristu, akuleta ciindi ca kuzunda cakalaa manyongwe mu Bulelo bwa Loma.

Kucubilana akataa BamaJuuda a BaLoma

Mu myaka yakainda kuutaninga sika AD 70, Jelusalema wakali kuyandwa kapati mu mapolitikisi, mu ziyanza zya bantu, akuba busena bulaakatikati mu bupaizi amubuumi bwa baJuuda.

Tempele Lyabili, eelyo lyaayakwa nibaazyokela kuzwa ku buzike ku Bbabbuloni mumusela wa 6 BC, lyakaimvwi mbuli busena bulaakati mu bupaizi bwa mu buJuuda.

Cooko ca Judiya, cakazingulukide munzi wa Jelusalema, wakaba bulelo bwa makwebo mu Loma mu 63 BC eelyo Pompey silutwe walumamba lwaba Loma naakazwidilila kusinkilila munzi wa Jelusalema.

Nikwakainda makumi aamyaka, cilongwe akataa Loma abaJuuda cakapapa.

Beendelezi bana Loma bongaye, aabo bakali kulanganyigwa aa bamaJuuda kuti bakalaa bukkulukku akutabikkila maanu kumilawo a tunsiyansiya twa buJuuda, bakaindilizya kucumbana.

Kuyungizya waawo, mitelo mipati eeyo yakali kusinswa aa BaLoma yakaletelezya kutamvwana akataa BuJuuda.

Kuvwundumuka kwa BaJuuda (66-70 AD)

Nkondo ntaanzi ya BaJuuda abaLoma, kanjaanji yiitwa kuti Kuvwundumuka kwa baJuuda, yakatalika mu AD 66.

Ooku kuzanga kwakaboolela mukucumbana ziindi zinjaanji mu mapolitikisi amubupaizi, kusanganya a kulela calunya akulwanina cisi ooko kwakali kuyaa kuyungizya akataa tubungabunga twa buJuuda.

Ooku kuzanga kwakazwidilila akataa baJuuda aabo bakalibbakamuna kulwana akutanda kabunga kasyoonto ka baLoma aabo bakakkede mu Jelusalema.

Nokuba boobo, Loma wakafwamba kutumina mpi yiinda kulema kuzyoopwayaula bazangi, akubambila busena bwa kusinkilila akuzunda munzi wa Jelusalema.

Basinguzu bakatola lubazu

Vespasian: Muleli waku Loma

Vespasian wakali Muleli muna Loma ooyo wakatalisya kukwabula buzangi bwa bamaJuuda mu AD 66. Nokuba boobo, muciindi ca nkondo, walo wakaitwa kuti ajokele ku Loma akataa kupyopyongana mu mapolitikisi, mpoonya wakasumpulwa akubikkwa kuba muleli mu AD 69, akusiila mwanaakwe Titusi kweendelezya mulimo wakulwana buzangi bwa baJuuda.

Titusi: Silutwe wa Lumamba lwaku Loma

Titus, mwanaa Vespasian, wakali silutwe mu lumamba lwaku Loma ooyo wakasolweda kusinkilila akudilimuna Jelusalem mu AD 70. Walo wakali kubeleka aa wisi mu kulwana buzangi bwa baJuuda alimwi wakasumpulwa kuba mweendelezi wa lumamba eelyo Vespasian naakapiluka ku Loma. Titus wakali zyibidwe akaambo ka bunkutwe mu lumamba a busololi, eeco cakali cintu ciyandika mu kusinkilila Jelusalema.

Josephus: Kamboni a Mulembi wa makanaa Misela

Flavius Josephus, izina litaanzi lyakwe lyakali Yosef ben Matityahu, wakali mulembi wa misela MuJuuda wakasandukila ku Buloma. Wakali musololi wa lumamba wakataangunide kulwana baLoma mpoonya wakajatwa buzike.

Mukuya kwa ciindi. Walo wakakkomaninwa aa Vespasian akunjizyigwa mulimo wa musanduluzi uupa malailile. Josephus wakalemba makani aazukide aa Buzangi bwa baJuuda, kusanganya a Kuwa kwa Jelusalema, mumulimo wakwe wakuti "Nkondo ya BuJuuda.”

Malembe aakwe ngaamwi aajisi makani aasindingene kapati aaciindi eeco, nokuba kuti ayelede kubalwa munzila yakwaacenjelela, kulanganya bupilingene musela wakwe kumugama akuyandisya kulengelezya zintu zimwi.

Basololi baJuuda a Tubungabunga twakapampuka

Aciindi ca kuzanga a akufumpwa, munzi wa Jelusalema tiiwaakamantene kuujisi muleli omwe pele wakali munzi wa tubungabunga tunjaanji twakaanzeene.

Ooto tubunga twakali twaba Bankutwe Bamilawo, bantucisi basikalumamba aabo bakatola cibeela cikubwene mukucokacoka akusungilizya kuzangila Loma; Bafalisi, aabo bakali basyaazyibwene mu mulawo wa buJuuda alimwi bakalaa batobeli banji mubupaizi; aba Sadyusi, aabo kanjaanji bakali nkumekume mubapaizi.

Kubula lukamantano akulwana muli cabo akataa tubunga ootu, nkukwaaletelezya buyumuyumu akulesya kulikwabilila kuzwa ku BaLoma.

Kufumpwa kwa Jelusalema

Impi zya BaLoma zyakali kulaikidwe zilwanyo ziyoosya akubaa luzyibo lwa nkondo kapati, kayi bakali kukwabana ziindi zinjaanji abamaJuuda aabo bakazangide kwa myaka iikubwene. Mukati ka munzi, aabo bamaJuuda bakali kukwabilila munzi, bakali pyopyongene nkaambo ka kulwana muli cabo akataa tubungabunga. Nokuba ceeci, bakalilibambilide kukucingililwa ooku kwiinda mukuyobozya cakulya akuyumyayumya bwaanda bwa munzi. Aawo abusena aakayakidwe Jelusalema, akali anyika yakali atala, kabajisi azikwabilizyo ziyumu zyakasunka cinicini bafumpi baku Loma. Kucingilila munzi kwakatola myezi iitandila yosanwe. Kutaanguna,baLoma bakasoleka kudilimuna bwaanda bwa munzi kababelesya zilwanyo zyakukolomozya bwaanda.

Nicakaalilwa eeco, bakaanka kucingilila munzi,kabakanzide kujazya nzala munzi woonse kutegwa utolwaale akootobala akulilekela mumaanza aabo.

Bweende bwa zintu mukataa munzi bwakafwaambaana kulumaana. Izyakulya ameenda zyakaceya, alimwi malwazi akatalika kuyambukila akataa bantu. Kulwana mulicabo akataa tubungabunga twa baJuuda kwakazumanana,kuubyaubya akubuzya nguzu ku bukwabilizi bwa munzi.

Mu mainza aa mwaka wa AD 70, BaLoma bakazwidilila kudonkola Bwaanda Bwatatu, mpoonya abwaanda Bwabili, alimwi akupuna mu bwaanda Butaanzi oobo bwakakwabilidwe cinicnici, akunjila Mutala lya Munzi.

Kukankaula a Kunyonyoona

Cimwi cintu cipati alimwi cicumba kumoyo akataa zintu zyaatola busena niwakadilimunwa Jelusalema, cakali ca kukolomona Tempele Lyabili.

Kweendelanya a malembe aa misela, basikalumamba Baloma bakakutula mulilo kuumpa Tempele, akuuntuluzyila malailile ookwa Titasi kuti bwalikwabilile. Itempele, ganda lyeebeka kuyakwa alimwi lilanganyigwa kuba moyo wa buumi bwa BaJuuda, lyakacaala lyaba twe. Eeci cakacitika mubuzuba bwa fuka bwa mwezi wa baHebulayo wa Avu, oobo buzuba bucilanganyigwa mazubaano abamaJuuda kuti mbuzuba bwa Tisha B'Av, buzuba bwa koomoka akuliimya kulya. Kunyonyoonwa kwa Jelusalema kwakatobelwa akukankaulwa kwa bantu banjaanji. Josephus utuzubulwida makani aakukankaula bantu, kaamba kuti BaLoma bakajaya bantu banji kapati mumunzi ooyo. Myeelwe ya bantu bakajayigwa tiizyibidwe kabotu alimwi kulangilwa kuti wakaintizya kulemba makani Josephus, pele cilisalazyidwe kuti kwakajayigwa bantu banji batabalwi.

Aabo batakajayigwa bakatolwa buzike, bunji bwabo bakatolwa kukusya migonti ku Ejipiti nokuba kuuzyigwa kumisyika ooko kuuzyilwa bazike. BaLoma bakalomya cinicini kusaala munzi wa Jelusalema. Maanda, minzi a bwaanda bwa munzi woonse bwakoolaulwa akudilimunwa, kwacaala buyo makomwe amatongo aawo aakali munzi. Mweelwe wakunyonyoona wakali mbuli bwakaamba Josephus kuti aabo bakaswaya munzi niwaamanide kudilimunwa tiibakacili kukonzya kuzyiba kuti naa kuli niwaakkedwe bantu aciindi cimwi.

BaLoma bakatolelezya akusaala zintu ziyandisi zya Tempele nibakafumpa munzi, kusanganya a ceeco ciitwa kuti Menorah, eeco cakaakwaanzikwa a Mulyango mupati ookwa Titusi ku Loma.

Cintu cakatobelezya kuwa wa munzi

Kuwa kwa Jelusalema tiikwakanyonganya buumi bwa bamaJuuda mpeenya-mpeenya. Zyuulu atalaa zyuulu bakajayigwa nibaasinkilidwe, alimwi aabo bakafutuka bakatolwa buzike, bamwi bakatandwa mucisi, nokuba kukkala mu matongo aa munzi. Kusweekelwa Tempele Lyabili cakali cintu cakali kupyopyonganya, nkaambo tiicakajatikizya buyo bupaizi pele cakali citondezyo ciiminina cisi.

Eeco cakatalisya kumwaikizyanya akataa bamaJuuda kwa ciindi cilamfu. Lino munzi kuuli matongo a Tempele Lyabili kalinyonyoodwe,bamaJuuda banji bakaatulwa, bakauzyigwa buzike, nokuba kulonga kuzwa mucooko eeco.

Bakatalika bupya kuyaka minzi mukataa Bulelo bwa Loma akunze lya bulelo, kabayaa kulitondezya bweende bwa buumi bwa buJuuda.

Lino Tempele kalidilimudwe, bupaizi bwa BuJuuda bwakeelede kutola ntaamu kucinculuka, eeco cakaletelezya kucincauzya zintu zinjaanji zya bupaizi amizeezo, akusolweda kukubamba BuJuuda bwa Bamayi ba Milawo.

Ku Bulelo bwa Loma, kudilimuna munzi wa Jelusalema kwakali kuzunda kwakabatelela mpuwo, kwakayumyayumya bweendelezi bwa Muleli Vespasian a mwanaakwe Titasi.

Ooku kuzunda kwakasekelelwa kapati mu Loma kabayaa kufoolwa kweenda cipaale mbuli bwaatondezyegwa a Mulyango Mupati ookwa Titus, alimwi caakamantanya nguzu zyabo mu Mwaka wakapyopyongene wa Baleli Bone.

Kunyonyoona Jelusalema kwaka kwelelezya bweende bwa Bunakristu butaanzi. Basikwiiya bokwa Yahushua banji bakali tijide kale kuzwa mumunzi kuutaninga cingililwa, kabayaa kumwaya makanaa lusyomo lwabo kufumbwa nkubaatozya muzibeela zya Bulelo bwa Loma. Kuli bamwi, kunyonyoonwa kwa Tempele amunzi kwakazuzika kucenjezya kwa cishinshimi cokwa Yahushua ca kuwa kwa Jelusalema.

Bunakristu bwakatalika kuyaa kusanduluka mbwaanga kwakacinyina nguzu zya BuJuuda zyeendelezya mu Jelusalema, alimwi amikowa ya bamaJuuda yakali tanteene.

Eeci tacili cibalo ca-WLC. Cakazyila ku: https://www.historyskills.com/classroom/ancient-history/siege-of-jerusalem-ad-70/

Twakagwisya mucibalo citaanzi mazina aamituni woonse ngobaulikide Taata a Mwana, akubikka mucibaka cangawo mazina mataanzi ngubaapedwe. Kuyungizya waawo, twakojokolosya mu Mangwalo mazina aa Taata a Mwana, mbuli mbwaakalembedwe kutaanguna a balembi ba Bbaibbele bakayoyelwa moza. Nkamu ya-WLC.